1-§. Zoologiya fani va uning vazifalari

Moddalar almashinuvi. Baqalar baliqlar singari sovuqqonli hayvonlardir. Ularning organizmida moddalar almashinuvi sust kechganidan tanasining harorati tashqi muhit haroratiga bog‘liq, ya’ni havo isiganda tana harorati ko‘tariladi, soviganida esa pasayadi. Sovuq tushganida baqalar kam harakat bo‘lib qoladi. Qishda ular biror pana joyga kirib olib karaxt bo‘lib yotadi.
Nerv sistemasi. Baqaning bosh miyasi baliqlarnikiga nisbatan yaxshiroq rivojlangan, unda ikkita bo‘rtmachadan iborat yarimsharlar hosil bo‘ladi (73-rasm). Baqa baliqlarga nisbatan sekin harakatlanishi, tanasining yer yuzasiga yaqin joylashganligi tufayli ular harakatini va tana muvozanatini boshqarib turadigan miyachasi kuchsiz rivojlangan. Baqa sezgi organlarining tuzilishi quruqlik muhitiga moslashgan. Ikkita qovog‘i ko‘zlarini himoya qiladi va namlab turadi. Eshitish organlari ichki va o‘rta bo‘limdan iborat. O‘rta quloq ko‘zningorqasida joylashgan nog‘ora pardadan boshlanadi. Tovush to‘lqinlari nog‘ora pardani tebratganida tebranish o‘rta quloqda joylashgan eshitish suyakchalari orqali ichki quloqqa uzatiladi.
Savol va topshiriqlar.
1. Baqaning hazm qilish sistemasi qanday tuzilgan?
2. Baqa qanday nafas oladi?
3. Baqaning nafas olish sistemasi qanday tuzilgan?
4. Baqaning qon aylanish sistemasi qanday tuzilgan?
5. Ayirish sistemasi baliqlarnikidan qanday farq qiladi?
6. Baqa bosh miyasining tuzilishi baliqlarnikidan qanday farq qiladi?
37-§.Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko‘payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi
Tuxum qo‘yishi. Ko‘klam kelib, kunlar isiy boshlashi bilan baqalar qishki karaxtlik holatidan chiqib, suv havzalari yaqinida oziq axtara boshlaydi. Urchish payti yaqinlashgan sayin erkak baqalarning baland ovoz bilan sayrashi avj oladi. Urg‘ochi baqalar suvga tashlagan tuxumlariga erkak baqalar urug‘ suyuqlig‘ini to‘kib ketadi. Bitta baqa 5 000–10 000 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin. Urug‘langan tuxumning qobig‘i bo‘rtib, tiniq yopishqoq shilimshiq parda hosil qiladi. Tuxumning ustki qismi qoramtir tusda bo‘lganidan quyosh nuri ta’sirida yaxshi isiydi. Tuxumlar suv yuzasida to‘p-to‘p bo‘lib qalqib yuradi.
Rivojlanishi. Urug‘langan tuxumdan lichinka (itbaliq) rivojlanib chiqadi (74-rasm). Itbaliqning ko‘rinishi mayda baliqchaga o‘xshaydi. Uning uzun va keng dumi, ikki yonida joylashgan ikki tutam tashqi jabralari bo‘ladi. Rivojlangan sayin tashqi jabralar halqum devorida joylashgan ichki jabralar bilan almashinadi. Itbaliqning yuragi ikki kamerali, qon aylanish sistemasi ham bitta doiradan iborat. Tanasining ikki yonida yon chiziqlari bo‘ladi.Tuxumdan chiqqan itbaliq dastlab tuxumdan qolgan oziq moddalar hisobiga yashaydi. Keyinroq u mayda suv o‘tlari, bir hujayrali hayvonlar va suv o‘tlari sirtiga yopishgan turli mikroorganizmlar bilan oziqlana boshlaydi. Rivojlanish davomida dastlab uning orqa oyoqlari, so‘ngra oldingi oyoqlari paydo bo‘ladi; jabrasi o‘pka bilan almashinadi. Qon aylanish sistemasi organlari ham qayta quriladi. Yosh baqa suv yuzasiga ko‘tarilib, atmosfera havosi bilan nafas ola boshlaydi. Dumi asta-sekin yo‘qolib ketishi bilan itbaliq yosh baqaga aylanadi va quruqlikka chiqadi. Yosh baqalar uch yildan keyingina voyaga yetadi va urchiy boshlaydi.