1 – topshiriq (amaliyot) Savollar Moliyaviy va boshqaruv hisobining asosiy farqini qanday aniqlagan bo'lardingiz?

o'rnatilganyoki yagona hisob qaydnomasi tizimi amalda umume'tirof etilgan ruscha buxgalteriya hisobining an'anaviy versiyasi bilan ifodalanadi;

avtonom, ya'ni moliyaviy va boshqaruv hisobi uchun mustaqil hisob-kitoblar tizimi.

Xalqaro amaliyotda sanab o'tilgan hisob tizimlarining hech biri o'zining sof shaklda qo'llanilmaydi. Korxonani qiyin bozor sharoitida boshqarish uchun turli xil ma'lumotlar kerak.

Har bir hisob o'z xususiyatlariga ega, ular qurilish printsiplarida, qabul qilingan usullarda umumiy xususiyatlarga ega. Joriy ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida menejment va moliyaviy hisobda mehnat va mehnat vositalarining o'zi, ya'ni moddiy va mehnat resurslari, shuningdek xo'jalik operatsiyalari yagona ob'ekt vazifasini bajaradi. Faqat buxgalteriya hisobida ular turg'un, boshqaruvda esa ulardan foydalanish aks etadi.

Buxgalteriya hisobi ma'lumotlari investorlarga korxonaning rivojlanish istiqbollarini baholashda yordam beradi. Boshqaruv buxgalteriya ma'lumotlari narxlarni aniqlash, xarajatlarni kamaytirish va boshqalarni hal qilish uchun foydalaniladi.

3. Moliyaviy hisobotlarning asosiy foydalanuvchilari qaysi?

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilar ikki asosiy guruhga ajratiladi: ichki foydalanuvchilar va tashqi fodalanuvchilar.

Ichki foydalanuvchilarga, ma’muriyat, ya’ni boshqaruv xodimlari, menedjerlar, rahbarlar va bo’linmalar mutaxassislari, hamda ta’sischilar va mulkdorlar kiradi.

Boshqaruv apparati xodimlari va mutaxassislari buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan keng foydalanuvchilar qatoriga kiradi. Ularga beriladigan ma’lumotlar tarkibi, egallab turgan lavozimi va bajaradigan ishiga bevosita bog’liqdir.

Boshqaruv xodimlari va mutaxassislari bu asosida turli ishlab chiqarish va moliyaiy xarakterdagi qarorlarni qabul qildi. Shuning uchun ham bunday qarorlarni qabul qilishda to’liq, aniq va o’z vaqtidagi ma’lumotlar alohida ahamiyatga ega, aks holda korxona katta zararlar ko’rishi va tanazzulga uchrashgacha yetib borishi mumkin.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy hisobot bilan qiziquvchi tashqi foydalanuvchilar o’z navbatida ikki guruhga bo’linadi: korxona faoliyati bilan bevosita manfaatdor bo’lganlar va bilvosita manfaatdor bo’lganlar.

Buxgalteriya ma’lumotlaridan bevosita manfaatdor bo’lgan tashqi foydalanuvchilarga mavjud yoki kelajakdagi investorlar, banklar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa kreditorlar kiradi. Ular asosan buxgalteriya hisobotlarida mavjud ma’lumotlardan foydalanadilar. Shu ma’lumotlar asosida ular korxonaning istiqboldagi moliyaviy imkoniyatlari va barqaror rivojlanishi haqida xulosalar chiqaradilar.

Buxgalteriya ma’lumotlaridan bilvosita manfaatdor bo’lgan tashqi foydalanuvchilarga, davlat va mahalliy hokimiyat organlari; soliq va moliya organlari, davlat statistika organlari, auditorlik firmalari va boshqa foydalanuvchilar (fond birjalari, ilmiy maslahatchilar, xaridorlar va shunga o’xshash foydalanuvchilar) kiradi.

Soliq va moliya organlari, boshqa tashqi foydalanuvchilardan farqli o’laroq faqat hisobot ma’lumotlarinigina olishdan tashqari, respublika va mahalliy soliqlar, foydadan olinadigan soliqlarni, qo’shilgan qiymatdan to’lanadigan soliq, jismoniy shaxslardan ushlanadigan daromad solig’i, aksiz va shunga o’xshash boshqa soliqlarni to’g’ri to’lanishini nazorat qilish maqsadida korxonaning boshqa hisob ma’lumotlarini ham talab qilish huquqiga egadirlar. Hisob ma’lumotlari, nazorat qiluvchi tashkilotlar va yuqori turuvchi boshqaruv organlariga, ularning talabiga asosan, hamda shartnoma asosida tekshiruvni amalga oshirayotgan auditorlarga taqdim etiladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida, korxona ma’lumotlaridan foydalanuvchilar orasida, tashqi foydalanuvchilarning, investor, kreditor hamda mol yetkazib beruchilar, kelajakdagi aksioner va xaridorlarning ahamiyati katta. Chunki, ularning korxona faoliyati haqida noto’g’ri ma’lumotga ega bo’lishi, ular orasidagi hamkorlikka putur yetishi va qiyin iqtisodiy sharoitning yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkin. Investor va kreditorlar korxonaga sarmoyalarning oqib kelishiga sabab bo’lsalar, mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar, korxonani xom-ashyo bilan ta’minlashda va tayyor mahsulotlarni sotib olishda muhim o’rinni egallaydilar.

Demak, tashqi muhit bilan korxonani bog’lab turuvchi bo’g’im bo’lib, moliyaviy hisobot hisoblanadi. Shu bilan birga, moliyaviy hisobotda taqdim etilgan ma’lumotlar, tashqi foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qoniqtirgan holda, korxonaning tijorat siriga va raqobatbardoshliligiga zarar yetkazmasligi zarur.

Тashqi foydalanuvchilarni asosan quyidagi ko’rsatkichlar qiziqtiradi:

-korxona aktiv va passivlarining tarkibi;

-aktiv va passivlarning likvidliligi;

-xususiy va qarzga olingan kapitalning ulushi;

-aktivlarning aylanish tezligi;

-barcha aktivlar va sotilgan mahsulotlarning rentabelliligi;

-mulkdorlar ixtiyorida qoladigan sof foyda;

-hissadorlik jamiyatlarida to’langan dividentlar ulushi va hokazo.

4. Moliyaviy hisobni tartibga solish nima uchun zarur?

Bozor munosabatlari sharoitida korxonani samarali boshqarish uning xo’jalik faoliyati, mablag’laridan foydalanish, ularni tashkil etish manbalari to’g’risidagi iqtisodiy axborotlarni tezkorlik bilan olish va foydalanishni talab qiladi.

Bu boshqaruv xodimlaridan moliyaviy hisobotni o’qiy olish, ya’ni hisobot har bir moddasining iqtisodiy mohiyatini tushunish, uning korxona faoliyatidagi rolini baholash usullarini, balans va hisobotning boshqa shakllari moddalari bilan aloqasini, u yoki bu modda bo’yicha summalar o’zgarishi tavsifini va ushbu o’zgarishlar ahamiyatini baholash mahoratini bilishni talab etadi.

Moliyaviy hisobot moddalaridan foydalanib, korxona to’g’risida ma’lumot olish, uning moliyaviy ahvoli va bozor faolligini tahlil qilish mumkin.

Moliyaviy hisobot buxgalteriya hisobi ma’lumotlari, aniqrog’i moliyaviy hisob ma’lumotlari asosida tuziladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning moliyaviy ahvoli to’g’risidagi axborotlar tashqi foydalanuvchilar uchun alohida ahamiyatga ega. Chunki ularni xo’jalik yurituvchi su’yektga o’z mablag’larini sarflash maqsadga muvofiqligini aniqlash o’ta ahamiyatli hisoblanadi. Korxonaning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holatini (xarajatini qoplay olishini) yaqqol ko’rsatadi.

Хo’jalik yurituvchi su’yektlarda buxgalteriya hisobini yuritishdan ko’zlangan asosiy maqsad uning faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarni yig’ish va umumlashtirish asosida uning rahbariyati hamda manfaatdor yuridik va jismoniy shaxslar uchun zarur ma’lumotlar to’plamini vujudga keltirishdan iboratdir.

Хo’jalik yurituvchi su’yekt rahbariyati uchun zarur ma’lumotlar uning hisob yuritish siyosatida belgilangan ichki hisobot shakllari, boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqib o’rnatilgan boshqa hisobot shakllari, shuningdek, tezkor va statistik hisobot shakllari orqali uzatiladi.

Хo’jalik yurituvchi su’yekt faoliyatidan manfaatdor bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslarning ma’lumotlarga bo’lgan talab va ehtiyojlari moliyaviy hisobot orqali qondiriladi. Agar xo’jalik yurituvchi su’yekt rahbariyati uchun zarur ma’lumotlar ular belgilagan va talab qilgan sanaga tayyorlansa hamda uzatilsa, moliyaviy hisobot moliya vazirligi belgilagan sanalarga tuziladi hamda taqdim qilinadi. Moliyaviy hisobot ko’rsatkichlaridan xo’jalik yurituvchi su’yekt rahbariyati ham o’z faoliyatida keng foydalanadi. Ammo uning ma’lumotlari asosan tashqi foydalanuvchilarning talab va ehtiyojlarini qondirish uchun mo’ljallangan. Moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari qat’iy belgilangan va unga o’zgartirishlar kiritish mumkin emas.

Moliyaviy hisobotda xo’jalik yurituvchi su’yekt faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari umumiy qabul qilingan va qat’iy qabul qilingan qoidalar hamda tartiblar asosida tuziladi. Moliyaviy hisobot xalqaro talablar asosida tuzilganda umumiy qabul qilingan qoidalar va tartiblar qo’llaniladi. Har bir mamlakatda moliyaviy hisobotni tuzish tartib va qoidalari belgilanadi. Agar mamlakatda moliyaviy hisobotni tuzish moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida amalga oshirilishi belgilansa, unda ushbu standartlar talablari va uning qoidalariga muvofiq tuziladi.

Umuman moliyaviy hisobot su’yekt faoliyatining oynasi hisoblanadi. Uning ma’lumotlari asosida su’yekt faoliyatiga baho beriladi va xulosa qilinadi. Moliyaviy hisobotda su’yektning aktivlari, majburiyati, kapitali, daromadlari, xarajatlari, foydasi (zarari) va boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlari o’z aksini topadi.

Iqtisodiy adabiyotlarda 1990 yilgacha moliyaviy hisobot tushunchasi emas, balki hisobot tushunchasi keng qo’llanilgan. Moliyaviy hisobot tushunchasi hisobot tushunchasidan farq qiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, moliyaviy hisobot moliyaviy buxgalteriya hisobi, aniqrog’i moliyaviy hisob ma’lumotlari asosida tuziladi. Hisobot esa buxgalteriya hisobi va boshqa hisob (statistik, tezkor) ma’lumotlari asosida tuziladi.

5. GAAP nima?

GAAP – Generally Accepted Accounting Principles ya’ni  buxgalteriya hisobining umumqabul qilingan prinsiplari – BХUP

6. Nima uchun buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot amaliyoti turli mamlakatlarda turlicha?

Dunyoda buxgalteriya hisobining ko'plab modellari mavjud. Ularning turlicha bo'lishiga turli mamlakatlar korxonalari faoliyat ko'rsatadigan tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va geografik sharoitlar sabab bo'ladi.

Shunday qilib, tarkibi ancha xilma-xil bo'lgan va kompaniyalar egalari tobora operativ boshqaruvdan ajralib turadigan ko'plab sarmoyadorlar va qarz beruvchilarga ega bo'lgan mamlakatlarda moliyaviy va buxgalteriya ma'lumotlari kompaniyaning farovonligi to'g'risidagi ma'lumotlarning eng muhim manbai hisoblanadi. Ushbu mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, AQSh) moliyaviy hisobot investorlar va qarz beruvchilarning axborot ehtiyojlariga yo'naltirilgan bo'lib, sezilarli tahlilliligi bilan ajralib turadi. Boshqa mamlakatlarda (Shveytsariya, Germaniya, Yaponiya) moliyaviy siyosat biznes ehtiyojlarining muhim qismini qondiradigan juda oz sonli juda katta banklar tomonidan belgilanadi. Qo'shimcha moliyaviy investitsiyalarni asoslash uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar manfaatdor tomonlarning bevosita aloqalari jarayonida shakllanadi. Bunday holda, hisobot berish kreditorlar banklarining manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Moliyaviy hisobotlar bu erda batafsilroq emas va aktivlarni baholashda konservatizm tamoyillarini hisobga olgan holda tuziladi. Hukumatlar milliy resurslarni boshqarishda hal qiluvchi rol o'ynaydigan mamlakatlarda (Frantsiya, Shvetsiya) buxgalteriya hisobi davlat rejalashtiruvchilarining ehtiyojlariga yo'naltirilgan. Firmalar buxgalteriya hisoboti va hisobotining qat'iy me'yorlariga rioya qilishga majbur.

Mamlakatning buxgalteriya tizimi uning xalqaro ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlariga bog'liq bo'lishi mumkin. Buxgalteriya hisobi texnologiyalari eksport qilinadi va import qilinadi. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlar geografik yaqinligi va yaqin iqtisodiy aloqalari tufayli Kanadaning buxgalteriya amaliyotiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Shuningdek, Yaponiyada buxgalteriya hisobining Amerika standartlari keng qo'llaniladi, bu esa Yaponiya kapitalining Amerikaga kengayishi bilan izohlanadi. Buyuk Britaniya (Metropolitanat) o'zining sobiq mustamlakalarida buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Ular orasida Avstraliya, Yangi Zelandiya, Malayziya, Hindiston va boshqalar bor.

7. Mamlakatlarni buxgalteriya amaliyotiga ko'ra qanday guruhlash mumkin?

Buxgalteriya tizimiga har xil g'alati sharoitlarda ta'sir ko'rsatadigan barcha shartlarni hisobga olgan holda, 4 ta buxgalteriya modeli ajratiladi.

Britaniyalik amerikalik - yuqori rivojlangan fond bozorlarida kichik va o'rta sarmoyadorlarning axborot ehtiyojlarini qondirishga asoslangan. Bu axborotni oshkor qilishning maksimal darajasi va sifati, shuningdek, davlat aralashuvining nisbatan past darajasi bilan tavsiflanadi. Ushbu model Buyuk Britaniya, AQSh, Gollandiya tomonidan qo'llaniladi.

Kontinental model - asosiy investorlar banklardir. Bu modelni ko'pchilik Evropa mamlakatlari - Frantsiya, Germaniya, Daniya va boshqalar, shuningdek Yaponiya kuzatadi. Bu mamlakatlarning biznesi banklar bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ular kompaniyalarning asosiy moliyaviy ehtiyojlarini qondiradi. Buxgalteriya hisobi qonun bilan tartibga solingan va juda konservativ.

Janubiy Amerika modeli - aniq davlat ehtiyojlari, birinchi navbatda soliq. Bu model mamlakatlari hisobotning bir xilligi va unchalik murakkab emasligi, shuningdek, inflyatsiyani hisobga olish mexanizmlari ishlab chiqilganligi bilan ajralib turadi. U Amerikaning janubiy qit'asi mamlakatlarida - Argentina, Braziliya, Chili, Urugvay va boshqalarda qo'llaniladi.

Islomiy model - Turkiya, Eron, Pokiston va boshqalar kabi davlatlar tomonidan ishlatiladi. Ular o'z huquq tizimini diniy g'oyalar ta'siri ostida quradilar. Shunday qilib, Qur'onda sudxo'rlik taqiqlanganligi sababli, buxgalteriya hujjatlari moliyaviy bo'lmagan operatsion foyda mexanizmini ko'rsatolmaydi. Shu bilan birga, kompaniyalarning resurslari va qarzlari bozor narxlarida qayd etiladi.

8. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (UFRS) nima?