1 – tema: kirisiw. Energetika tarawinin’ tariyxi ha’m keleshegi. Reja

1 – TEMA:
KIRISIW. ENERGETIKA TARAWI. ENERGETIKA TARAWININ’ TARIYXI HA’M KELESHEGI.
Reja:
1. Dunya boyinsha energiya resurslarinan paydalaniw tendensiyalari
2. Dunya boyinsha energiya islep shig’ariw masshtablari
3. Dunya boyinsha energiya islep shig’ariwdin’ mashqalalari ha’m keleshekleri.


1. Energiya resurslarinan paydalaniw tendensiyalari
Energiya jumis arinlaw qa’bileti esaplanadi. Ol zahiradagi (potensial) ha’m islep atirg’an (kinetik) energiya turlerine ajraliliwi mumkin. Potensial energiya ha’reketni juzege keltiriw imkoniyati bo‘lsa, kinetik energiya ha’reketnin’ energiyasi esaplanadi. Energiya ha’reket (kinetik) energiyasi jilliliq energiyasi, jaqtiliq energiyasi, fotosintez (biologik) energiyasi, batareyalarda saqlang’an (ximiyaliq) energiya, kondensatorlarda saqlang’an energiya (elektr energiyasi), atomda saqlangan energiya (atom energiyasi), gravitatsion maydonla saqlangan energiya (gravitatsion energiya) kibi turlerge bo’linedi. 
Energiyanin’ dereklerine uliwma misal sipatinda biomassa (ag’ash), qazilma janilg’ilari(ko‘mir, neft, tabiiy gaz), suv oqimi (gidroelektr to‘g‘onlari), atom materiallari (uran), quyosh nuri ha’m geotermal jilliliq kibilarni ko’rsetiwmumkin.
Energniya derekleri qayta tikleniwshi ha’m qayta tiklenbiytug’in dereklerge bo’linedi. Qayta tiklenetug’in energiya dereklerine o‘z waqtinda muayyan geologik sharayitlarda qa’liplesib, ha’zirgi geologik sharayitlarda qa’liplesbeytug’in energiya resurslari kiredi. Bulnday dereklarning energiyasi olardan alinatug’in energiyadan artiqsha boladi. Olarg’a misal qilib qazilma janilg’ilari ha’m atom energiyasi materiallaridi aliw mumkin. Qayta tikleniwshi energiya dereklerine olardan aliniwshi energiya derekte bar energiyadan kem yaki ko‘bi menen og’an ten’ boliwshi energiya derekleri kiredi. Olarg’a quyosh energiyasi, samal energiyasi, biomassa energiyasi kibilerdi misal qilib ko’rsetiw mumkin.
Qayta tiklenbiytug’in ha’m qayta tikleniwshi energiya derekleri quramindag’i energiya birlemshi energiya esaplanadi. Sebebi olardan aliniwshi energiya tuwridan - tuwri shiyki o’nimnen aliniwshi energiya esaplanadi. Janilg’inin’ energiyasi birlemshi energiya esaplanib, zarur bo‘lganda ol basqa turdegi energiyaga aylantiriliwi mumkin. Birlemshi energiya biror antropogen usilda alinbag’an yaki o’zgertilmegen energiya. Bul jerde “antopogen” atamasi insan iskerligi barlig’i bildiredi. Birlemshi energiya energiya a’detde adamlardin’ paydalaniwi ushin qo’lay bolgan ekilemshi energiyaga o’zgertiledi. Vodorod energiyasi ha’m elektr energiyasi ekilemshi energiya yaki energiya tashuvchisi esaplanadi. Ekilemshi energiya derekleri birlemshi energiyadan foydalanib, shakllantiriladi. Ekilemshi energyani saqlash ha’m uni keyinchalik undan kerak bo‘lgan formada paydalaniw mumkin.