1 – tema: kirisiw. Energetika tarawinin’ tariyxi ha’m keleshegi. Reja

Energiya resurslarinan paydalaniw
Energiya - tabiat hodisalari, madaniyat ha’m insaniyat omirining uliwma asosidir. SHu menen bir qatorda energiya materiya ha’reketi turli ko‘rinjumislarining miqdoriy ko‘rsatkichidir. Turi bo‘yicha energiya ximiyaviy, mexanik, elektrik, yadro ha’m h.k. lerge bo’linedi. Insan tomonidan paydalaniw mumkin bo‘lgan energiya energiya resurslari deb ataluvchi materialliq ob’ektlarda mavjuddir.
Barcha turdagi energiya resurslarinan amaliy ehtiyojlarda juda ko‘p miqdorda foydalanuvchilari tiykarg’i energiya resurslari deb yuritiladi. Olarg’a ko‘mir, neft, gaz kibi organik yoqilgilar, shonin’dek daryolar, dengizlar ha’m okeanlar, quyosh, samal, er tubining jilliliq (geotermal) energiyalari kiradi.
Energiya resurslari qayta tiklanuvchi ha’m qayta tiklenbiytug’in turlerge bo’linedi. Jan’alanuvchi energiya resurslariga uzluksiz ravjumisda tabiat tomonidan tiklanib turuvchi energiya resurslari (suv, samal ha’m h.k.) kiradi. Jan’alanmas energiya resurslariga oldindan tabiatda jamlangan, ammo ha’zirgi geologik sharayitlarda paydo bo‘lmaydigan energiya resurslariga (masalan, ko‘mir) kiradi.
Tabiatda tuwridan - tuwri aliniwshi energiya (yoqilgi, suv, samal, Erning jilliliq energiyasi, yadro energiyasi ha’m h.k.) birlemshi energiya, uni insan tomonidan maxsus qurilmalarda o‘zgartirjumis natijasida paydo bo‘lgan energiya ekilemshi energiya dejiladi.
O‘z ataliwinda elektr stansiyalari foydalanuvchi birlemshi energiya turini ifodalaydi. Masalan, jilliliq elektr stansiyasi (IES) jilliliq energiyasi (birlemshi energiya)ni elektr energiyasi (ekilemshi energiya)ga aylantiradi, shonin’dek, gidroelektr stansiyasi (GES) suv energiyasini elektr energiyasigi, atom elektr stansiyasi (AES) atom energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi.
Lozim bo‘lgan turdagi energiyani aliw ha’m u menen iste’molchilarni ta’minlash energetik islep shig’ariw jarayonida amalga oshiriladi. Bul jarayonni besh bosqichga ajratjumis mumkin.
1. Energiya resurslarini aliw ha’m konsentratsiyalash: yoqilg‘ini qazib aliw ha’m tayerlash, gidrotexnik inshoatlar jerdemida naporni juzege keltiriw ha’m h.k.
2. Energiya resurslarini ularni o‘zgartiruvchi qurilmalerge uzatjumis: Bul quraqlikda ha’m suvda tashjumis orqali yaki suv, gaz ha’m h.k. larni trubalarda haydash orqali amalga oshiriladi.
3. Birlemshi energiyani ekilemshi – mavjud sharayitlarda taqsimlash ha’m iste’mol qiljumis ushin qo’lay bo‘lgan energiya turiga (a’detde elektr ha’m jilliliq energiyalariga) o‘zgartirjumis.
4. O‘zgartirilgan energiyani uzatjumis ha’m taqsimlash.
5. Energiyani u uzatilgan ha’m o‘zgartirilgan ko‘rinjumislarda iste’mol qiljumis.
Agar qo‘llaniluvchi birlemshi energiya resurslari energiyasini 100% deb qaBull qilsak, unda foydali jumis bajaruvchi energiya faqat 35-40% ni tashkil etadi, qolgan qismi isrof bo‘ladi. Isrofning tiykarg’i qismi jilliliq energiyasiga to‘g‘ri keladi.
Energiya isrofi ha’zirgi dawirde mavjud bo‘lgan energetik mashinalarning texnik xarakteristikalari menen belgilanadi.
Turli energiya resurslari Jer sharining rayonlari, davlatlar ha’m davlatlar ichida nojinsli joylashgan. Ularning ko‘p mavjud bo‘lgan joylari ko‘p iste’mol qiljumis joylari menen mos kelmaydi. Masalan Dunyada mavjud neft zahiralarining yarmidan ko‘pi Yaqin ha’m O‘rta Sharq rayonlarida joylashgan bo‘lib, iste’mol Bul rayonlarda Dunyadagi o‘rtacha ko‘rsatkichga qarag’anda 4-5 ma’rte pastdir.