1- modul: ijtimoiy psixologiya faniga kirish 1-mavzu: Ijtimoiy psixologiyaning shakllanishi va rivojlanishi. Ijtimoiy psixologik g’oyalarning shakllanish tarixi

tilshunoslik, antropologiya, etnografiya, arxeologiya, xukukshunoslik
va
boshka fanlar shakllanib rivojlandi, ushbu sohalarda ham qator muvaffaqiyatlar
qozonila boshlandiki, lekin, ular ham qo’lga kiritgan noyob natijalarni ijtimoiy
psixologiyasiz aniq ta’riflay va tavsiflay olmadi.
Bu davrda ijtimoiy psixologiyaning rivojiga umuman jamiyatda sodir
bo’layotgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlar sabab bo’ldi.
Masalan,
X1X
asrning o’rtalariga kelib qator Evropa mamlakatlarida sanoat va savdo-sotiqning
rivojlanishi davlatlararo iqtisodiy aloqalarning keskinlashuviga, shu asnoda
millatlar va xalqlararo munosabatlarning tig’izlashuviga olib keldi. Bu o’z
navbatida
tilshunoslik
ning rivoji va xalqlar psixologiyasining shakllanishiga olib
keldi. Lekin,
tilshunoslik
fani o’z imkoniyatlari darajasida turli xalqlar o’rtasidagi
muomala va muloqotning samarali yo’llarini belgilash, odamlarning samarali
hamkorligini ta’minlashga ojiz edi.
Masalan,
aynan shu davrda ingliz antropolog-olimi
E. Teylor
ibtidoiy jamoa
to’zumidagi madaniyatni to’liq o’rganib chiqdi; amerikalik etnograf va arxeolog
L.Morgan
xindularning turmush tarzini tahlil kilib chikdi; frantsuz sotsiolog va
etnograf-olimi
Levi-Bryul
esa ibtidoiy odam tafakkuri xususiyatlarini o’rganib,
ibtidoiy odamning tafakkur tarziga oid tadqiqotlarini yakunladi. Bu tadqiqotlar
natijalarini to’la tahlil etish esa muayyan etnik guruhlarning o’ziga xos an’analari,
urf-odatlarini bilish, bir-biri bilan taqqosalashni taqozo etdi. Olimlar u yoki bu
etnik, milliy guruhning psixologiyasini, ularga madaniy-maishiy muhitning ta’sirini
o’rganishga majbur bo’lishdi. Ya’ni ular aloxida individ u yoki bu guruhlar vakili
psixologiyasi ijtimoiy jarayonlar bilan nechogli bog’lik ekanligini nazariy jihatdan
isbot qildilar.
Bundan tashqari, kapitalistik munosabatalar jamiyatda muayyan kriminal
guruhlarning ham paydo bo’lishi, ularning xulq-atvoriga xos psixologik
qonuniyatlarni ochish, jinoyatchilikning ko’p xolatlarda uyushgan guruh
tomonidan sodir etilgani sababli, shunday guruhning psixologiyasini o’rganishni
talab etdi. Shu bois ham amerikalik psixolog
T.Shibutani
haqli ravishda
ta’kidlaganidek, ayrim fan vakillarining o’z muammolarini hal qila olmayotganligi
ijtimoiy psixologiyaning mustaqil fan tarmog’i sifatida bo’linib chiqishiga zamin
yaratdi
(T. Shibutani, 1999).
Ikkinchidan, ayni shu davrda psixologiya fani ham ancha oyoqka to’rgan
mustaqil fanga aylandi. Lekin, u atomistik, ya’ni aloxida individ psixologiyasini
o’rganadigan fan bo’lib, u odamlarni o’zaro muloqoti jarayonida ularda ruy
beradigan sirli o’zgarishlarga e’tiborini endi-endi qaratayotgan edi.

---

11
X1X asrning o’rtalariga kelib, shu paytgacha alohida individ psixologiyasini
o’rganib kelayotgan
psixologiya
fanida, ayniqsa, uning
patopsixologiya, pedagogik
psixologiya
sohalarida ayrim noyob tadqiqotlar o’tkazildiki, ularda individ xulqini
uni o’rab turgan insonlar va ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va hamkorlik,
o’zaro ta’sirlarsiz tasavvur qilib, individni boshqa individlar munosabati masalasini
chetlab o’tish mumkin bo’lmay qoldi. Ya’ni, shaxsning xulq-atvorini
tushuntirishda uni o’rab turgan odamlarning ta’siri ham borligini tan olmaslik
mumkin bo’lmay qoldi. Biroq, ayni shu davrda bu