|
Energiyanı tejew usılları. Energiyanı tejewdiń tiykarǵı maqseti - texnikalıq tárepten orınlaw múmkin bolǵan, ekonomikalıq tiykarlanǵan hám sotsiologik hám de ekologiyalıq tárepten qóllaw múmkin bolǵan sharalardı nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw jolı menen energiya resurslardan jáne de nátiyjelirok paydalanıw bolıp tabıladı. Onıń ushın tábiy resurslar qazib alınǵannan tutınıw qilgunga shekem aralıqta joqarı energetikalıq paydalı jumıs koefficiyentin menen támiyinleniwi kerek. Energiyanı únemlewdiń maqseti - milliy jalpı ónim islep shıǵarıw birligine tuwrı keletuǵın energiya muǵdarın kemeytiwden ibarat. Házirgi jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı dáwirinde islep shıǵarıwdı tómenlewi, krizistı kusheytiwine, xalıqtıń jasaw sharayatın jamanlashuviga sebep boladı. Soniń ushın mámleketimiz Prezidenti I. A. Karimov óziniń «Jáhán finanslıqekonomikalıq daǵdarısı, Ózbekstan sharayatında onı saplastırıwdıń jolları hám ilajları» atlı qollanbasında krizis tásirin kemeytiw jollarınan biri, «Ekonomikamızdıń básekilesligin jáne de kúsheytiw, xalıq párawanlıǵın kóteriw kóp tárepten biziń ámeldegi resurslardan, birinshi náwbette, elektr hám energiya resurslarınan qanshellilik qolaylı paydalana alıwımızǵa baylanıslı» dep aytıp ótken Energiyanı tejew túrleri. Ekonomikalıq rawajlanıw hár tárepleme energiya tutınıw etiwiniń ósiwi menen baylanıslı. Energiyanıń bahası, energiyadan aqırǵı stadiyada kanday paydalanıwǵa baylanıslı. Baha belgilew energiyanı únemlep atır zárúrli faktor bolıp xizmet etiwi kerek. Energiya bahasın tómendegi faktorlarǵa uyqas halda qaray shıǵıw zárúr: janar maynı janıw ıssılıǵı, usınıń menen bir qatarda energetikalıq resurslardan nátiyjeli paydalanıwǵa háreket qılıw kerek. Energiya bahasın eliriwi, qarıydarlardı energiya menen támiyinlew hám energiya tutınıwdı birgelikte aparıw jolların izlewdi, jańa texnologiyalıq sheshimlerdi aqtarip tabıwdı hám olardı óndiriske nátiyjeni ámelde qollanıw qılıwdı talap etedi. Mámleketlerdiń húkimetleri, bazar ekonomikası mexanizmine iykemlesiwi hám energiyadan nátiyjeli paydalanıwdı xoshametlew ilajların qabıllawları kerek. Húkimet tómendegi tadbrlarni óz ishine alıwshı siyasatti ámelge asırıw múmkin
• energiya ısırapın kemeytiw;
• energiyanı tejewge jóneltirilgen texnikalıq sheshimlerdi xoshametlew;
• bir túrdegi energiya resurslarini basqa túrdegi energiya túri menen siǵip
• energiyanı kóp tutınıw etetuǵın ónimlerdi islep shıǵarıwdı shegaralaw
• energiya tutınıw etiwshi apparatlar ushın milliy standartlardı kúshke
• traditsiyaǵa tán bolmaǵan hám basqa energoresurslar tuwrısındaǵı ilimiy izertlewlerdi
Húkimet elektr energiyasın tejew boyınsha nızamlar qabıllawı, ótkeriletuǵın ilajlardı aqsha hám salıq tólew degi birpara jeńillikler menen xoshametlew múmkin. Mısalı, sanaat ushın islep shıǵarıwdı nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw kerek. Energiya ekonomika etiwshi xojalıq úskeneler islep shıǵarıw boyınsha dúzilgen programmalardı xoshametlewi kerek. Kombinatsiyalasqan ıssılıq hám elektr energiyası islep chikaruvchi islerdi aparıw zárúr. Bul jumıslar energiyanı júdá kóp tejew imkaniyatın beredi. Sanaat kárxanalarınan taslanıp atırǵan tómen temperaturalı ıssılıqtı, ekinshi ret oraylıq qizdırıw sistemalarında qóllawdı keńeytiw kerek. Dáslepki esaplara qaraǵanda, metallurgiyada 11% ga jaqın, sellyulyuzaqog'oz sanaatında 4-12%, ılaydan islengen ıdıs hám shıyshe ónimleri óndiriste 8%, alyuminiy óndiriste bolsa - 6% energiyanı tejew múmkin eken.
Transporttıń rawajlanıwı neft ónimlerine júdá baylanıslı. Soniń ushın transporttan energiyanı únemlew boyınsha kóriletuǵın sharalar, kútá úlken janar maynı tejewge alıp keledi. Onıń ushın mashinalardiń janar mayin ekonomika qılıw múmkinshiligin asırıw hám janar may sarpın kemeytiw kerek. Úlken muǵdardaǵı energiya ımaratlarda sarplanadı : qizdırıw, ıssı hám suwıq suw uzatıw, jasalma ıqlım jaratıw hám basqalar. Qurılıs sektorlarına, qurılıs texnikasınıń jaqsılanǵan túrlerin, energiya ekonomika etiwshi ımaratlar hám úskenelerdi qurıw ushın material hám úskenelerdi nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw zárúr. Ímaratlarda temperaturanı termostatik jol menen tártipke salıwdı ámelge asırıw zárúr.
Energiya támiynatınıń ekonomikasın kóteriw ushın, tupten ózgerisler qılıwdı tek keleshekte ámelge asırıw múmkin. Onıń ushın, álbette, yaǵnıy janar may elementlerin ózlestiriw hám jańa texnologiya hám processler rawajlanǵan bolıwıı kerek. Janilg'i texnologiyaları bul - magnitogidro-dinamikalıq generatorlar, joqarı temperaturalı gaz reaktorlari, tez neytronlarga tiykarlanǵan reaktor-ko'beytirgishler hám termoyadro reaktorlari bolıp tabıladı. Energiya tejewdiń úlken bólegi, rawajlanıwlastırılgan texnologiyalardı az-azdan nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw processinde ámelge asıriladı.
Energiyanı tejew programmasın turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw ushın, qarıydardı ekonomikalıq, energiya bahasın kóteriw jáne onı tejewdi aqsha menen támiyinlew, jeńillikler beriw jolı menen qızıqtırıw, energetikalıq ilimiy izertlewlerdi aqsha menen támiyinlew hám xalıq aralıq sheriklikti jolǵa qoyıw zarur.
Usınıs etilgen ádebiyatlar :
1. Qayumov A. A., Raxmonov R. N., Egamberdieva L. Sh., Xamroqulov J. Tabiyattan paydalaniw jáne onı qorǵaw.- T.: “Ekonomika”, 2014.
2.Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera ha`m tábiyattı qorǵaw
Do'stlaringiz bilan baham: |
