1- мавзу: ”Ўзбекистоннинг энг янги тарихи” ўқув курсининг предмети, мақсади ва вазифалари, назарий-методик тамойиллари

3. "Ўзбекистоннинг энг янги тарихи" курсининг предмети, мақсади,
вазифалари ва назарий-услубий асослари
Ўзбекистоннинг энг янги тарихи ҳозирги босқичда миллий онгни шакллантиришнинг объектив аҳамияти туфайли тобора кўпроқ эътиборни жалб қилаётган нисбатан ёш ўқув курси ҳисобланади. Ўзбекистоннинг замонавий тарихини ўқитишнинг асосий йўналиши демократик фуқаролик таълими тизимини мустаҳкамлаш бўлиб, натижада демократик фуқаролик маданияти вужудга келади.
Ўзбекистоннинг энг янги тарихини ўқитиш жараёнида ёшларда уларнинг мафкуравий қарашларини, онгли фуқаролик ҳулқ-атворларини ривожлантириш бўйича амалий кўникмаларни тарбиялаш катта аҳамиятга эга.Замонавий дунёнинг маънавий меъёрлари ва умуминсоний қадриятларига риоя қилиш - эркин, адолатли, демократик жамият фуқароси бўлиш, мулоқот, таҳлилий фикрлаш, бошқаларга нисбатан бағрикенглик, ўз-ўзини англаш, мустақил бўлишга эришиш, ташаббускорлик ва уни қўллаб-қувватлаш кўникмаларини ўзлаштириш орқали амалга оширилиши ўрганилиши керак.
Маълумки, тарих инсоният жамиятини ривожлантириш фани сифатида турли хил жамоаларни ташкил этувчи, маълум муносабатларда бўлган шахслар ва гуруҳларнинг хатти-ҳаракатларининг умумийлигини ўрганади. Шунинг учун тарихнинг предмети - бу шахсларнинг хатти-ҳаракатлари ва жамиятдаги муносабатларнинг умумийлигидир.
Тарихни билиш жараёни уч таркибий қисмдан иборат: тарихий билиш объекти, тадқиқот мавзуси ва билиш усули.
Тарихшунослик кўплаб авлодларнинг тажрибаларини умумлаштириб, янги тарихий далиллар билан бойитиб, ривожланишнинг бир неча босқичларини босиб ўтди. Бу фактларни тўплаш, тизимлаштириш, баҳолашга асосланган. Тарихий билиш соҳалари орасида фуқаролик тарихи, сиёсий тарих, давлат ва ҳуқуқ тарихи, давлат бошқаруви тарихи, иқтисодиёт тарихи, ҳарбий тарих, дин тарихи, ижтимоий тарих, маданият тарихи, мусиқа, тил, адабиёт ва бошқалар ажралиб туради.
Бошқа ҳар қандай фан сингари, яқин тарих ҳам маълум тарихий воқеаларни тушунтириш ва ўрганишга ёрдам берадиган бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқдир. Масалан, психоанализ усулларидан фойдаланиб, тарихчилар тарихий шахсларнинг хатти-ҳаракатларини шарҳлашга муваффақ бўлишди. География ва тарих ўртасидаги ўзаро боғлиқлик туфайли тадқиқотларнинг картографик усули пайдо бўлди. Тилшуносликка оид ёндошувлар синтези асосида эса, узоқ ва яқин тарих ҳақида кўп нарсаларни ўрганиш мумкин бўлди.Тарих ва фалсафа, социология, математика ва бошқалар ўртасидаги алоқалар ҳам жуда яқин. Бошқа фанлар билан бундай алоқалар тарихий изланишларни осонлаштиради, ўрганилаётган объект тўғрисида кенгроқ маълумот олишга имкон беради.
Ёрдамчи махсус тарихий фанлар ҳам мавжуд. Ёрдамчи тарих фанларига анъанавий равишда палеография, дипломатия, генеалогия, гералдия, сфрагистика, эпиграфия, тарихий метрология, нумизматика, хронология, тарихий география ва бошқалар киради. Улар тарихшуносликнинг маълум турлари, шакллари билан шуғулланадиган махсус, нисбатан мустақил соҳалардир.
Қўшимча тарихий фанлар нисбатан торроқ масалаларни батафсил ўрганиб чиқиш орқали тарихий жараённи чуқурроқ тушунишга ҳисса қўшади. Ёрдамчи тарих фанларига тарихий манбаларни ўрганувчи манбашунослик, тарихшунослик, тарихий география, тарихий генеология ва бошқалар киради.
Тарих психология, фалсафа, социология, сиёсатшунослик, юридик фанлар, адабиёт ва бошқалар каби бошқа фанлар билан ўзаро алоқада бўлиш билан бирга, улардан фарқли равишда тарих бутун жамиятнинг ривожланиш жараёнини ўрганади, ижтимоий ҳаётнинг барча ҳодисаларини, барча жиҳатларини ўзаро боғлиқликда таҳлил қилади.
Ижтимоий, иқтисодий ва техник фанларнинг ҳар бири эса инсоният жамиятининг ривожланиши давомида ўзга хос тарихий йўлни босиб ўтган.
Тарих, шунингдек, бир неча, жумладан ижтимоий аҳамиятга молик когнитив, интеллектуал ва мафкравий функцияларга ҳам эгадир. Когнитив функция - бу мамлакатнинг тарихий йўлини ўрганиш ва объектив равишда тарихчилик нуқтаи назаридан давлат тарихини ташкил этувчи барча ҳодисалар ва жараёнларни акс эттиришни ўз ичига олади.
Иккинчи функция, деярли сиёсий. Унинг моҳияти шундан иборатки, тарих фан сифатида тарихий фактларни назарий тушиниш асосида жамият тараққиётининг нақшларини очиб берадиган, илмий асосланган сиёсий йўналишни ривожлантиришга, хато ва бир томонлама қарорлардан қочишга ёрдам беради. Ўтмиш, ҳозирги ва келажакнинг бирлиги одамларнинг ўз тарихига бўлган қизиқишининг илдизидир. Кишилик жамияти ўз тараққиётида қаерга ва қай тарзда бориш кераклигини аниқлаш учун у қаердан келиб чиққанлиги, қайси миллат ва давлатга мансублигини ҳамда қандай тарихий йўлни босиб ўтганлигини билиши керак.
Учинчи функтсия мафкуравийлик. Тарих ўтмишдаги кўзга кўринган воқеалар, жамият ривожи учун жавобгар бўлган мафкуралар ҳақидаги аниқ ҳужжатли суратларни ўрганади. Бинобарин, дунё, жамият, унинг ривожланиш қонуниятлари ҳақидаги нуқтаи назар илмий бўлиши мумкин қачон, албатта, агар у объектив воқеликка, тарихий далилларга асосланган бўлса. Бошқача қилиб айтганда, тарих ҳақиқатни эмас, балки замон ва маконда ҳақиқатан ҳам содир бўлган воқеа-ҳодисларни асослаш учун ана шулар негизида далил қидиради. унинг фактик тармоғи жамият илм-фанига асосланади. Натижада объектив воқеликнинг тўла тасаввур этиш ва илмий билимларнинг тўлиқлигини таъминлаш мумкин бўлади.
Тарих жуда катта тарбиявий таъсирга эга. Ўз халқининг тарихи ва дунё тарихини билиш кишида ватанпарварлик ва интернационализм каби фуқаролик фазилатларни шакллантиради, шахснинг жамият ривожидаги ролини кўрсатади, жамият олдидаги масъулияти ва фуқаронинг ҳуқуқ ва бурчлари каби тоифаларни ўрганишга имкон беради, жамият ва одамларнинг ёмонликларини, уларнинг инсон тақдирига таъсирини ўйлашга, жамиятни ривожланишда кўришга, ижтимоий ҳаёт ҳодисаларини уларнинг ўтмишига нисбатан баҳолашга ва кейинги воқеалар йўналиши билан ўзаро боғлашга ўргатади.
Тарихий билиш учун маълум усуллардан фойдаланилади. Тадқиқот усули сифатида билиш бизга билим қандай амалга оширилишини, қандай илмий принципларга асосланганлигини аниқлашга имкон беради. Тарихий билишнинг энг кенг тарқалган усуллари икки минг йил олдин пайдо бўлган тарихий жараёнга нисбатан икки ёндошишдир, яъни, тарихни идеалистик ва материалистик тушуниш. Тарихни билиш учун таҳлил қилиш, синтез қилиш, тавсиф зарур. Замонавий тарих фанида ижтимоий тараққиётни объектив қонунлар билан белгиланадиган табиий-тарихий жараён сифатида кўриб чиқадиган диалектик-материалистик усул қабул қилинган, аммо омманинг, сиёсий партияларнинг, раҳбарларнинг хатти-ҳаракатлари шаклидаги субектив омиллар таъсири ҳам бор.
Махсус тарихий тадқиқот усуллари сифатида қуйидагиларни таъкидлаймиз:

• 
  хронологик, тарихий материалларни вақт тартибида тақдим этиш зарурлигини таъминлайдиган;
  
• 
  синхрон, бу дунёда ёки жамиятда содир бўлаётган воқеаларни бир вақтнинг ўзида ўрганишни ўз ичига олади;
  
• 
  Дичроннй даврийлаштириш усули;
  
• 
  тарихий моделлаштириш усули;
  
• 
  статистик усул.
  

Ушбу усуллардан комплекс фойдаланиш билан мамлакатнинг тарихий ўтмиши ва бугунги кунини ўрганишда илмийлик ва ишончлилик кузатилиши мумкин.
Тарихий билимларнинг объективлиги илмий тамойиллар билан таъминланади. Тарихий билиш принципи ҳодисаларни таҳлил қилишда кузатилиши керак бўлган асосий қоидадир.
Асосий илмий принциплар - тарихийлик, объективлик, муқобиллик, ижтимоий ёндошиш ва шу кабилардир.
Тарихийлик принципи ҳар қандай тарихий фактни, ҳар қандай ҳодисани тарихий вазиятни умумий ривожланиш қонуниятлари билан ҳисобга олган ҳолда ўрганиш зарурлигини англатади. Тарихийлик принципи жамият ривожланишининг ҳаракатлантирувчи кучлари, тарихий шахсларнинг хатти-ҳаракатлари ва ҳаракатларининг сабабларини тушунтиришга имкон беради.
Объективлик принципи фактлар ва ҳодисаларга уларнинг хилма-хиллиги, қарама-қаршиликлари ва ижобий ва салбий томонларини ҳисобга олган ҳолда ишонишни назарда тутади. Тарихий ҳодиса ва далилларни ўрганишнинг объективлиги учун шуни эсда тутиш керакки, фактлар тўпланиб, синчковлик билан таҳлил қилиниши зарур, шу билан бирга, тарихий адабиётни ўрганишда субъектив ёндошувлар мавжудлигини ҳам назардан қочирмаслик лозим.
Муқобиллик принципи объектив воқелик ва имкониятларни таҳлил қилиш асосида маълум бир воқеа, ҳодисалар, жараёнларнинг эҳтимоллик даражасини аниқлашга ёрдам беради. Ушбу позиция тарихий алтернативаларни ҳисобга олган ҳолда, турли мамлакатларнинг тарихий йўлини баҳолаш, фойдаланилмаган имкониятларни аниқлаш ва келажак учун сабоқ олиш имконини беради.
Ижтимоий ёндошиш принципи тарихчини бир жамиятда фаолият юритаётган турли хил ижтимоий гуруҳлар ва уларнинг раҳбарларининг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда, жараёнлар ва ҳодисаларни биргаликда ижтимоий ва меҳнат фаолияти жараёнида моддий ва маънавий манфаатларнинг тақсимланишини ҳисобга олишга мажбур қилади.
Тарихчи воқеа ва тарихий ривожланиш босқичларини холисона баҳолаб боришга чақирилади, чунки тарихий манбалардан топилган янги факт ва ҳодисалар доимий равишда тўпланиб бораверади. Тарихий манбалар тарихий жараённи бевосита акс эттирадиган ва инсоният жамиятининг ўтмишини ўрганишга имкон берадиган барча нарсаларни ўз ичига олади.
ХХ асрда ҳодисаларининг фото-кинематографик ва фонда ёзиб олишнинг кенг тарқалган янги усуллари юзага келди. Бундай манбаларнинг миқдори ва сифати тезда ўсиб бормоқда. Фотосурат ва кино ҳужжатлари ёзма манбаларга қараганда воқеаларнинг ишончли акс эттиради ва замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш тарихий манбаларни оммага тақдим этади, деб ишонилади.
Замонавий тарих ижтимоий фан сифатида замонавий либерал санъат таълимининг таркибий қисмига айланди ва унинг барча ўқувчиларига таҳлил методологиясида зарурий тайёргарликни беради, ижтимоий ҳодисаларни, дунёқараш мезонларини, таълимий билимларни маънавий амалиёт билан боғлаш қобилиятини ривожлантиради.
Ўзбекистоннинг энг янги тарихи жамиятимиз маънавий ривожланиши ва маърифати муаммоларини объектив ёритишга ёрдам беради. Энг янги тарихни ўрганишнинг амалий аҳамияти шундаки, у нафақат маънавий юксалтириб, бойитибгина қолмай, балки минтақа тарихи ҳақидаги тушунчани кенгайтиришга ёрдам беради.
Тарихий меросини асраб-авайлаш эса, нафақат таълим тизими ва таълим муассасалари профессор-ўқитувчиларининг, балки мамлакатнинг ҳар бир фуқаросининг энг муҳим бўлган вазифасидир.
Миллатнинг маънавий тикланишининг муҳим шарти - бу Марказий Осиё минтақасида яшовчи барча халқларнинг бой тарихий меросининг, шу жумладан, Шарқ Уйғониш даврида яшаган буюк маърифатпарварлар томонидан яратилган асарларни чуқур ўрганишга боғлиқ. Бунинг муҳим томони шундаки, уларда инсонпарварлик, бағрикенглик ва тенгликка асосланган оқилона жамият ҳақидаги ғоялар ифода этилган.
"Ўзбекистоннинг энг янги тарихи" фанининг мақсади - республика иқтисодиётини ислоҳ қилиш, иқтисодий, сиёсий ва суд тизимини либераллаштириш, суверенитет, демократия, "ўзбек модели" каби тушунчаларнинг моҳияти ва мазмунини очиб беришдан, шунингдек, халқаро муносабатлар, дунёнинг замонавий манзараси, глобаллашув жараёнлари, маънавий қадриятларнинг тикланиши, миллий мустақиллик ғояси ва мафкураси, фуқаролик жамияти ва бошқаларни ўрганишдан иборатдир.
"Ўзбекистоннинг энг янги тарихи" курсини ўрганишда биз тарихий билимлар, фалсафа, социлогия, сиёсатшунослик, маданиятшунослик, халқаро муносабатлар ва ҳоказоларнинг методологик асосларига таянишни таклиф қиламиз, бу эса, жамиятимиз ҳаётининг барча жабҳаларининг хилма-хиллиги ва нақшларини очиб беришга имкон беради.
Мустақил ривожланишнинг ўтган йиллари давомида республиканинг кўп миллатли аҳолисининг менталитетини ҳисобга олган ҳолда қурилган ва бундан кейин ҳам демократик тамойиллар ва қадриятлар асосида қуриладиган ижтимоий ҳаётнинг шаклланиши ва ривожланиши билан боғлиқ катта назарий ва амалий тажриба тўпланди.
"Ўзбекистоннинг энг янги тарихи" курси замонавий гуманитар таълимнинг ажралмас қисми бўлиб, барча талабаларга ҳозирги босқичда жамиятимизнинг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маънавий ҳаётини таҳлил қилиш методологияси бўйича зарурий тайёргарликни беради, ижтимоий ҳодисаларни баҳолаш мезонларини ишлаб чиқади, тарихий алоқаларни ўрганади."Ўзбекистоннинг энг янги тарихи” курсини ўрганиш барчага замонамизнинг долзарб масалаларини, шу жумладан, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти асосларининг яратиш жараёнларини чуқур ўрганиш имкониятини беради.
"Ўзбекистоннинг энг янги тарихи" курсини ўрганишнинг амалий аҳамияти шундан иборатки, у кишиларда нафақат масъулият, ватанпарварлик, бағрикенглик ҳиссини уйғотади, балки минтақа тарихи ҳақидаги тасаввурларни кенгайтиришга ёрдам беради, давлат мустақиллиги сиёсатининг аниқ масалаларини ишлаб чиқишда, мамлакатда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини мустаҳкамлашда фаол иштирок этади.
"Ўзбекистоннинг энг янги тарихи" курсининг асосий вазифалари янги дунёқараш асосларини, мафкуравий иммунитетни, ёшлар ўртасида мустақил фикрлаш кўникмаларини шакллантириш, талабалар онгига асосий маданий тушунчалар ва тамойилларни киритиш, "маънавий бўшлиқ" нинг пайдо бўлишига йўл қўймасликдан иборатдир. Бу, ёш авлодни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш, унларда инсониятнинг илғор ғоялари билан уйғунлашган ижодий дунёқарашни шакллантиришда жуда муҳим омил ҳисобланади.
Ҳозирги даврда жаҳон цивилизациясига бебаҳо ҳисса қўшган халқимизнинг тарихий ўтмишини тиклаш ва сақлаш энг муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмоқда. Замонавий тарихни ўрганиш - кенг дунёқарашга, чуқур ижтимоий ва гуманитар билимга, замонавий фикрлашга эга юқори малакали мутахассисларни тайёрлашнинг бевосита таркибий қисмидир.
Ҳеч шубҳа йўқки, замонавий тарих ижтимоий ва гуманитар фанларни бирлаштирувчи омил, миллий истиқлол ғоясининг тараннум этувчи, ёшларни маънавий-ахлоқий тарбиялаш ва баркамол ривожланган шахсни шакллантирувчи восита сифатида ўз ўрнига бундан буён ҳам эга бўлиб бораверади.