1- mavzu: Morfemika

1-slayd  
MORFOLOGIYA 
Morfologiya (m o r p h e  va l o g o s  – "shakl haqidagi fan") – grammatikaning so‘z 
turkumi, unga xos grammatik kategoriya va grammatik shakl, bu shaklni hosil qilish yo‘li 
va vositasini o‘rganuvchi tarkibiy qismi. 
Morfologiyaning obyekti, asosan, so‘zning shakl yasalishi masalasi. So‘zning shakl 
yasovchi  qo‘shimcha  va  nomustaqil  so‘zni  olishi  shakl  yasalishi,  o‘zgarishi  deyiladi. 
Mas.,  kitob,  kitobning,  kitobni,  kitobga,  kitobda,  kitobdan,  kitob  uchun,  kitob  bilan 
so‘zlari kitob so‘zining kelishik qo‘shimchasi va ko‘makchi asosidagi o‘zgarishi. 

---

 
46 
 
Morfologiya  grammatikaning  tarkibiy  qismi  bо‘lib,  uning 
vazifalari  xilma-xildir.  U  avvalo  sо‘zlarning  tuzilishi  va  gapda 
о‘zgarishini  о‘rganadi.  Morfologiya  sо‘zlarning  muayyan  turkumlarga 
ajratilishi  bilan  bog‘liq.  Bu  hodisa  morfologik  kategoriyalarni  vujudga 
keltiradi.  Shunga  ko‘ra  sо‘z  turkumlari  va  ularning  xususiyatlarini 
tekshirish  morfologiyaning  muhim  vazifalaridan  biridir.  Birinchidan, 
sо‘zlar  lug‘aviy  ma’no  bilan  birgalikda  turli  grammatik  ma’nolarni 
bildiradi.  Grammatik  ma’nolarni  ifodalashga  ko‘ra  sо‘zlar  har  xil 
shakllarda  ham  bо‘ladi.  Sо‘zlardagi  bunday  shakllarni  ham  morfologiya 
о‘rganadi.  Masalan:  dо‘stlarimiz  sо‘zidagi  dо‘st  sо‘zining  lug‘aviy 
ma’noli shakli, -lar kо‘plik ma’noli, -imiz egalik ma’noli shakllaridir. 
Morfologiya atamasining morfe - «shakl», logos - «sо‘z» ekanligi 
ham uning sо‘z shakllari haqidagi ta’limot ekanligini kо‘rsatadi. 
Xullas,  til  sathi  sifatida  morfologiya  nisbatan  qamrovdor  bо‘lib, 
sо‘z  shakllari,  sо‘zlarning  tuzilishi  va  gapdagi  о‘zgarishi,  sо‘z 
turkumlari, ularning qonuniyatlarini о‘rganuvchi ta’limotdir. 
Sо‘z  shakllari.  Sо‘z  shakllari  hodisasi  tilshunoslikdagi  о‘ziga  xos 
hodisalardan biridir. Unda ma’lum sо‘zning lug‘aviy ma’nosini saqlagan 
holda turli  shakllarda  qо‘llanilishi  tushuniladi.  Masalan:  kitob,  kitobni, 
kitobdan, kitobimiz, kitobingiz. 
Sо‘z shakllarining о‘zgarishi dastlab shu sо‘zning lug‘aviy ma’nosiga 
daxldor  bо‘lib,  uning  qaysi  turkumga  mansubligini  belgilaydi  va  shu 
turkumga  xos  vositalar  asosida  о‘z  shaklini  о‘zgartiradi.  Masalan:  daraxt, 
odam,  gul  sо‘zlari  ot  turkumiga  xos,  bu  sо‘zlar  о‘z  shaklini  otga  xos 
bо‘lgan kelishik, egalik, kо‘plik qо‘shim-chalarini olgan holda о‘zgartiradi: 
daraxtning, daraxtim, daraxtlar, Sifat turkumiga xos sо‘zlar esa shu turkumga 
xos  daraja  hosil  qiluvchi  vositalarni  qabul  qilgan  holda  о‘z  shaklini 
о‘zgartiradi.  Masalan:  qizil-qizg‘ish,  qizilroq,  juda  qizil.  Sо‘z  shakllarining 
о‘zga-rishidagi  bu  holat  belgilangan,  turg‘un  holat  emas.  Sо‘z  shakllarini 
о‘zgarishi  uchun  asos  bо‘ladigan  qо‘shimchalar,  sо‘zlarni  muayyan 
turkumga  taalluqli  ekanligini  belgilashda  muhim  bо‘lsada,  boshqa 
turkumga xos qо‘shimchalarni, ayniqsa, otlardagi kelishik, egalik, ba’zan 
kо‘plik  qо‘shimchalarini  boshqa  turkumdagi  sо‘zlar  olgan  holda  о‘z 
shaklini  о‘zgartiradi.  Masalan:  kattaning,  kattalar,  mening,  kо‘pning, 
kо‘plik  va  hokazo.  Sо‘z  shakllarini  о‘zgarishi  ikki  holatni  vujudga 
keltiradi.  Birinchidan,  sо‘z  shakli  о‘zgarganda,  sо‘zdagi  asosiy  ma’noga 
qо‘shimcha  ravishda  grammatik  ma’no  ifodalaydi.  Masalan:  bolalar 
sо‘zidagi-lar qо‘shimchasi orkali ifodalangan ma’no kо‘plik ma’nosidir. 
Ikkinchidan,  sо‘z  shaklining  о‘zgarishi  gapda  sо‘zlarning  о‘zaro 
birikishini,  bog‘lanishini  ta’minlaydi:  ishdan  kelmoq  birikmasidagi  -dan 
qо‘shimchasi sо‘zlarni biriktirish vazifasini bajargan. 
Kо‘rinadiki,  sо‘z  shakllarining  о‘zgarishi  natijasida  morfologik 
shakl va sintaktik shakl vujudga keladi. Morfologik shakl shakl yasovchi 
qо‘shimchalar  yordamida,  sintaktik  shakl  esa  sо‘z  о‘zgartiruvchi 
qо‘shimchalar  orqali  hosil  bо‘ladi.  Bundan  tashqari  tilda  sо‘z  yasalishi 
uchun  xizmat  qiiladigan  sо‘z  yasovchi  qо‘о‘shimchala  ham  mavjud 
bо‘lib, ular bir butun  holda sо‘zning morfologik tuzilishini belgilaydi.