1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

  2.  Fan-texnika  taraqqiyoti  va  xo„jalikni  joylashtirish.
  XX  
asrning o„rtalarida boshlangan hozirgi zamon fan-texnika inqilobi (FTI) 
butun dunyo hayotini, shu jumladan, dunyo xo„jaligining rivojlanishida 
yuz  bergan  keskin  sifat  o„zgarishi  ishlab  chiqarish  kuchlarini  tubdan 
qayta o„zgartirib yubordi. FTI fan, texnika, texnologiya ishlab chiqarish, 
boshqarishni,  hamma  tarmoqlar  va  sohalarni,  mehnat  jarayonini, 
turmush sharotini, jamiyatning moddiy va ma‟naviy imkoniyatlarini tez 
o„sishiga sabab bo„ldi. Bularning hammasi fanning go„rkirab rivojlanishi 
bilan  o„zviy  bog„liqdir.  Birinchidan,  zamonaviy  fan  kashfiyotlar 
industriyasiga,  texnika  rivojlanishining  qudratli  tezlashtiruvchisiga 
aylandi. Shunga bog„liq  holda yangi “fan-ishlab chiqarish” va “ta‟lim–
fan–ishlab chiqarish” paydo bo„ldi.  
  FTIning  xo„jalikning  hududiy  tarkibiga  bo„lgan  ta‟siri  tshlab 
chiqarish kuchlarini joylashtirish omillari orqali amalga oshmoqda. Ular 
qo„yidagilardan iborat: 
  Hudud  omili,  jamiyat  faoliyati  amalga  oshiradigan  geografik 
muhitning  muhim  omillaridan  biridir.Hudud  qanchalik  katta  bo„lsa,  u 
xilma-xil  tabiiy  resurslarga  shuncha  boy  bo„ladi.Bu  esa  aholi  va  ishlab 
chiqarishni oqilona joylashtirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. 
     Iqtisodiy-geografik  o„rin  omili,  bu  biror-bir  joy,  shahar, 
mamlakat  yoki  regionni  undan  tashqarida  joylashgan  hamda  qandaydir 
iqtisodiy  ahamiyat  kasb  etuvchi  tabiiy  yoki  inson  mehnat  faoliyati 
natijasida  barpo  qilingan  ob‟ekt  yoki  ob‟ektlarga  nisbatan 
munosabatidir.  
  Tabiiy  resurs  omili,  industriallashtirish  jarayonining  dastlabki 
bosqichlarida  asosiy  xo„jalik  tarmog„i-sanoatning  joylashishi  tabiiy 
resurslar,  dastavval  foydali  qazilmalar  geografiyasi  tomonidan 
aniqlangan. 
  Transport  omili,  FTI  davrigacha  ushbu  omil  ishlab  chiqarishning 
joylashtirishda ko„pincha hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. Ayni vaqtda 
ham xo„jalikni joylashtirishda bu omil katta ahamiyatga ega.  
  Mehnat  resurslari  omili,  ishlab  chiqarishning  joylashishiga  va 
uning  hududiga  har  doim  ta‟sir  qilib  kelgan  va  hozirda  ham  ta‟sir 
ko„rsatmoqda.  
  Hududiy konsentratsiyalashish omili, ishlab chiqarishning ma‟lum 
bir  joyga  to„planishi,  jamlanishini  anglatadi.  Ishlab  chiqarish 

---

 
59 
kuchlarining  konsentratsiyalashishi  mahsulot  tannarxini  pasaytirishga, 
samaradorligini  oshirishga  hamda  fan-texnika  yutuqlarini  ishlab 
chiqarishga tez joriy etishga imkon beradi.  
  Fantalab  omili,  FTI  davrida  fan-texnika  ishlab  chiqarishni 
joylashtirish jarayonida juda muhim omil bo„lib bormoqda. Avvalambor 
bu ilmiy markazlar-katta shaharlar hamda ixtisoslashgan fan shaharlarga 
tortiluvchi zamonaviy fantalab tarmoqlarga ta‟lluqlidir. 
  Ekologik  omil,  FTI  davrida  alohida  ahamiyat  kasb  eta  boshladi, 
suvning  yetishmasligi,  sanoat  chiqindilarini  tozalashga  ajratilayotgan 
harajatlarning  o„sib  borishi,  yuqori  darajada  industrallashtirilgan  va 
urbanizatsiyalashtirilgan  rayonlarda  atrof-muhitning  yomonlashishi 
qator 
hududlarda 
ishlab 
chiqarish 
va 
aholini 
yana 
ham 
konsentratsiyalashuvini 
cheklashda 
muhim 
sabablar 
bo„lib 
hisoblanmoqda.