1 – mavzu gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar fanga kirish reja

Asosiy tushunchalar
Inshootdan tushayotgan 
yukni 
zaminga uzatish bilan birga uning turg'unligini ta’minlovchi yer 
osti, yoki suvosti qurilma 
poydevor
deb ataladi. 1-rasmda tabiiy 
zaminda joylashgan sayoz poydevor chizmasi tasvirlangan bo'lib, 
uning asosiy qismlari quyidagilardan iborat. 
Poydevorni inshootdan ajratib turuvchi sath poydevoming 
uslki pog'onasi (a-a), uni zamindan ajratib turuvchi sath esa 
poydevorning tag yuzasi (b-b), poydevorning yon yuzalari (a-b) 
uning qirralari deb ataladi. 
Yer yuzasidan poydevor tag sathigacha bo'lgan masofa 
poydevor chuqurligi (H) deyiladi. Poydevorning ustki pog'onasi (a-
a) bilan tag yuzasi (b-b) oralig'idagi masofa uning balandligi (h) 
deb yurililadi. 
Poydevordan uzaliluvchi bosimni qabul qiluvchi grunt 
qatlamiga 
zamin deb nom berilgan
. Zamin ikki turga bo'linadi: 
tabiiy va sun’iy zaminlar. Tabiiy zamin grunt tabiatda qanday 
bo'lsa shunday holatda bo’ladi, sun'iy zamin esa inshoot barpo 
etilgunga qadar gruntni turli usullar yordamida mustahkamlash (zichlash yoki qotirish) oqibatida yuzaga 
keladi.
Binolar uchun zamin, ba’zi inshootlar uchun esa xomashyo sifatida foydalaniladigan tog‘ jinslari 
grunt
deb ataladi. Demak, har qanday tog‘ jinsi grunt bo’lishi uchun u bosim ta’sirida ishlashi kerak. 
Shuningdek, gruntni tuproqdan farqlay bilish lozim. Tuproq yer yuzasidagi chiqindi qatlam bo’lib, inshoot 
uchun maydon tekislanayotgan vaqtda zamin yuzasidan olib tashlanadi. 
Gruntlar mexanikasi fanining asosiy maqsadi tog’ jinslarining yemirilishi natijasida hosil bo'luvchi 
o'zaro bog'lanmagan yoki kuchsiz bog'langan mayda zarralardan tashkil topgan jinslar hossasini 
o'rganishdir. Bunday jinslar zarralari orasida g'ovaklar mavjudligi bilan boshqa jinslardan farqlanadi. 
G’ovaklar suv va qisman havo bilan to'lgan bo‘ladi. Ma’lumki, fizika fanida bunday jismlar dispers 
jismlar deb nomlanadi (dispersus - yunoncha atama bo'lib, o'zbek tilida “maydalangan”, “bo'laklangan” 
degan ma’noni anglatadi). Shunday qilib, gruntlar mexanikasi dispers jismlar mexanikasi shaklida 
namoyon bo'ladi. 

---

Yuqorida aytilganlarga asoslanib, gruntlar mexanikasining masalalarini yechishda yaxlit jism 
qonuniyatlaridan foydalanish yetarli emas degan hulosaga kelish mumkin. Ushbu masalalami batafsil 
tushunib yetish uchun g'ovak jism larga xos qonuniyatlar: siljishga qarshilik (mustahkamlik), tashqi yuk 
ta’sirida zichlanish va o’zidan suv sizdirishga oid muammolami qo'shimcha ravishda o'rganish talab 
etiladi. 
Zamin va poydevorlar barpo etishdagi nuqsonlar. Yuqorida ta’kidlanganidek, bino va inshootlaming 
mustahkamligi va turg'unligini ta’minlashga oid masalalar zamin gruntlarining mustahkamlik va turg'unlik 
darajasi bilan uzviy bog'liq. Shuningdek, poydevor qurilmalarini to'g'ri tanlash va ularni tiklash jarayonida 
yuz beradigan o'zgarishlar ta’sirini o'rganish ham ahamiyatlidir. Bunday yechimlaming murakkablik 
darajasi tabiatda uchraydigan gruntlaming turli-tumanligi va bir-biridan tubdan farqlanuvchi hossalariga 
bog'liq. Har qanday zamin grunti o'ziga xos murakkab jism bo'lib, bu murakkablik grunt zarralarining 
zichlik va namlik ko'rsatkichlarini o'zgaruvchanligi bilan ortib boradi. Bunday masalalami to 'g 'ri 
yechishning birdan-bir yo'li qurilish maydonida mukammal ravishda muhandis-geologik va gidrigeologik 
izlanishlar olib borish, inshoot og'irligi ta’siridan zamin gruntlarida yuz beruvchi fizik va mexanik 
xususiyatlaming o’zgarishi, shuningdek, turli boshqa ta’sirlami batafsil o'rganish natijasida mulohaza 
yuritishdir.