1- maruza Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari. Populyatsiyalar va ekotizimlar ekologiyasi. Reja

   Biotik omillar.

 Biotik omillar deyilganda barcha tirik organizmlarning yashash jaraenida bir-biriga 

tasir  kwrsatishini  tushunamiz.  Bu  organizmlar  ontogenezi  davomida  h‘aet  kechirishi,  tarqalishi, 

urchishi  uchun  tashqi  muh‘it  bilan  h‘am  malum  munosabatda  bwladi.  Natijada  organizmlar  wsadi, 

rivojlanadi, nasl qoldiradi va h‘aa‘tning sungi bosqichida h‘alok bwladi.  

 

Tirik organizmlar judayam xilma-xil xarakterga egadir. Ular oziq manbai bwlib xizmat qiladi 

(o‘simliklar-h‘ayvon-fitofatlar  uchun  h‘ayvonlar-yirtqichlar  uchun),  yashash  muh‘iti  bwlib  xizmat 

qiladi  (tekinxwr  uchun  xwjain,  yirik  o‘simliklar-epifitlar  uchun)  kupayish  uchun  xizmat  qiladi 

(o‘simliklarning changlatuvchilari), kimeviy fizik va boshqa tasirlar mavjuddir. 

---

 

Biotik omillar quydagi h‘ollarda namoen bwladi: 

1. Fitogen - yani o‘simliklarning o‘simliklarga, o‘simliklarning h‘ayvonlarga tasir etishi, 2. Zoogen - 

yani  h‘ayvonlarning  o‘simliklarga,  h‘ayvonlarning  h‘ayvonlarga  tasir  etishi,  3.  Mikrogen  - 

mikroorganizmlarning 

o‘simlik 

va 

h‘ayvonlarga 

tasiri, 

4. 

O‘simlik, 

h‘ayvon 

va 

mikroorganizmlarning wz aro bir-biriga tasirida kwriladi. 

     

O‘simliklarning o‘simliklarga tasiri deganda-bir turning ikkinchi turga kursatgan tasiri kiradi. 

Bunday  tasir  natijasida  ular  wsadi,  rivojlanadi,  urug‘-meva  eki  (spora)  h‘osil  qilib  yanada  kengroq 

tarqaladi.  Demak  h‘ar  bir  o‘simlik  yashash  uchun  kurashadi.  Bunday  kurash  natijasida  o‘simliklar 

h‘aetida parazitlik (tekinxwrlik), simbiozlik (wz aro h‘amjixatlik), neytrallik kabi munosabatlar kelib 

chiqadi. 

 

O‘simliklarning h‘ayvonlarga tasiri-bazi bir zah‘arli o‘simliklar va h‘ashoratxwr o‘simliklar 

misolida  kwrinadi.  Biz  tarkibida  zah‘arli  moddalar  bor  bwlgan  o‘simliklar  (zah‘arli  ayiqtovon, 

kampir  chopon,  bangi  devona,  kakra,  mingdevona  va  h‘)  h‘am  da  500  ga  yaqin  o‘simliklar 

(aledrovanda, venerin pashshatutari, nepetens, puzirchatka kabila) ning h‘ayvonlar bilan oziqlanishi 

fanga  malumligini  bilamiz.  Bunday  o‘simliklarh‘ashoratxwr  o‘simliklar  deyladi.  Ular  asosan 

botqoqlikda  wsadi.  Takidlaganimizdek  botqoq  erlarda  azotli  moddalar  kam  bwlganligi  sababli, 

h‘ashoratxwr  o‘simliklar  bu  moddalarga  bwlgan  talabini  shu  erda  yashaydigan  h‘ashoratlar  bilan 

oziqlanish  orqali  qondiradi.  Buning  uchun  h‘ashoratxwr  o‘simliklar  uzoq  evalyutsion  davomida 

maxsus  moslanishlarga  (h‘ashoratni  tutib  h‘azm  qiluvchi)  egadir.  Ularning  tuklaridan  ferment 

(suyuqlik) lar ajraladi va bu suyuqlik h‘ashoratlarni parchalab h‘azm bwlishiga imkon beradi. Undan 

tashqari  ayrim  h‘ayvonlar  (kana,  pashsha,  arilar  va  h‘.)  uchun  o‘simliklar  in  qurish  uchun  h‘am 

muh‘im rol wynaydi. 

 

Hayvonlarning  o‘simliklarga  tasiri-kwpchilik  h‘ayvonlar  o‘simliklar  bilan  oziqlanganda 

o‘simliklarning spora, urug‘ va mevalarning tarqalishiga tasir kwrsatadi: tasiri h‘ammamizga malum. 

Masalan:  karam  kapalagi,  g‘wza  qurti,  kartoshka  qwng‘izi,  meva  va  savzovot  ekinlari,  wrmon 

daraxtlari, donli ekinlarning zararkunandalari h‘am bunga misoldir. 

 

Hayvonlarning  h‘ayvonlarga  tasiri-buni  tabiatda  yirtqich-wlja  wrtasidagi  munosabatda  aniq 

kwrishimiz  mumkin.  Bunda  wljaning  dushmandan  h‘imoyalanishiga  intilishlarini  aytish  kerak. 

Bunday h‘imoya aktiv va passiv kwrinishlarda namoen bwladi: 

 

Mikroorganizmlarning  o‘simlik  va  h‘ayvonlarga  tasirini  -  bazi  kasallik  tug‘diruvchi 

mikroblarning (patogen bakteriyalar, viruslar va parazit zamburug‘lar) o‘simlik va h‘ayvonlarda turli 

kasalliklarni keltirib chiqarishda kwrish mumkin. 

 

O‘simlik,  h‘ayvon  va  mikroorganizmlarning  wz  aro  tasiri-avvalo  ularning  tuproqda 

birgalikda  yashashida  seziladi.  Natijada  wzaro  murakkab  munosabatlarda  bwladilar.  Bunday 

munosabat  ozuqa  zanjiridagi  biotik  munosabatda  yaqqol  kwrinadi.  Tirik  organizmlar  birgalikda 

yashar  ekanlar,  ularning  wzaro  turlicha  biotik  munosabatlari-aloqalari  bwlishi  tabiiydir.  Bunday 

munosabat  natijasida  ularning  organizm  uchun  foydali  eki  zararli  ekanligi  h‘aqida  xulosa  chiqarish 

mumkin. Biotik munosabatlar biotsenozlar mavzusida keng ravishda amalga oshadi. 

 

Demak,  organizmlar  orasidagi  wzaro  munosabat  h‘ar  ikki  organizm  uchun  foyda  keltirsa-

mutalistik munosabatlar kelib chiqadi.