1- maruza Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari. Populyatsiyalar va ekotizimlar ekologiyasi. Reja

3.1 Muhit tushunchasi, muhit turlari, muhit ifloslanishining turlari. 

Muhit

 ekologik tushuncha bo'lib, u kompleks tabiiy elementlar va voqealardan tashkil topgan. 

Shu  muhitda  tirik  organizmlar  ular  bilan  bevosita  va  bilvosita  munosabatda  bo'ladi.  Muhit  – 

organizmlarni o'rab turgan jamiki tabiiy ekologik omillardir (havo, yorug'lik, tuproq va b.q.). 

---

Muhit  elementlari  organizmlar  holatiga,  o'sish,  rivojlanish,  ko'payish,  tarqalishiga 

to'g'ridan-to'g'ri  yoki  boshqa  ikkilamchi  omil  sifatida  ta'sir  qiladilar.  Har  bir  organizmning  muhiti 

ko'plab  organik  va  anorganik  elementlardan  hamda  inson  faoliyatidan  kelib  chiqadigan  sun'iy 

elementlardan  tashkil  topadi.  Muhitning  bir  elementi  ma'lum  organizm  uchun  zarur  bo'lsa, 

ikkinchisining  bor  yoki  yo'qligi  uning  uchun  ahamiyati  yo'q.  Muhitdagi  uchinchi  element  esa 

oarganizm uchun zararli bo'lishi mumkin. 

Muhitning  o'ziga  xos  xususiyatlari  evolyusion  rivojlanishning  uzoq  davrlarida  ham 

o'zgarmay  qolgan.  Bunga  erninng  tortish  kuchi,  quyoshdan  kelayotgan  radiasiya,  okean  suvlari 

tarkibidagi tuz miqdori va atmosferannig tarkibi kabilar. Muhitning harakat, namlik, shamol, ozuqa, 

yirtqichlar,  parazitlar,  raqobat  kabi  omillar  vaqt  bo'yicha  ham,  fazoda  ham  o'zgarib  turadi  va  shu 

ko'rsatilgan muhit  omillarida turg'unlik  bo'lmaydi.  Masalan,  harorat  Yer  yuzasida  fasllar  davomida, 

hattoki  kun  davomida  ham  o'zgarib  turadi,  lekin  okeanning  chuqur  joylarida,  g'orlarda  harorat 

doimiydir.  O'simlik,  hayvonlar  va  insonlarda  uchraydigan  parazitlar  ozuqaning  ko'p  va  doimiy 

muhitida  yashasa,  yirtqichlar  uchun  ozuqa  o'zgaorib  turadi  va  u  o'ljaning  oz-ko'pligiga  bog'liq 

bo'ladi. 

Keyingi  vaqtda  ekologiyada  «tashqi  muhit»  atamasi  ham  ishlatilmoqda.  Tashqi  muhit  – 

tabiiy kuch va voqelikning yig'indisi, uning moddalari, energiyasi, tarqalishi, inson faoliyatining turli 

ob'ektiv  va  sub'ektiv  qirralari  bo'lib,  ularning  ba'zilari  bir-birlari  bilan  aloqada  bo'lmasligi  ham 

mumkin. 

Atrof  muhit  atamasi  tashqi  muhit  tushunchasining  aynan  o'zi  bo'lib,  ob'ekt  yoki  sub'ekt 

bilan  to'g'ridan-to'g'ri  munosib  bo'ladi.  Atrof  muhit  tushunchasini  biologi  olim  Ya.  Yaksol  (1864-

1944)  ekologiyaga  va  uni  qo'yidagicha  ta'riflagan:  «Tashqi  dunyo»,  u  tirik  organizmlarni  o'rab 

turgan,  ularni  sezgi  organlari,  hayvonlarni  harakat  organlari  orqali  ta'sir  qilib,  maxsus 

hususiyatlarning  kelib  chiqishiga  sabab  bo'ladi.  Har  bir  sub'ekt  huddi  o'rgimchak  to'rining  tolalari 

kabi  tashqi  mhitning  u  yoki  bu  xususiyati  bilan  bog'langan  murakkab  to'r  hosil  qilib,  o'zining 

hayotchanligini ta'minlaydi. 

«Atrof  muhit»  tushunchasi  ingliz  tilida  (environment)  o'tgan  asrning  60  yillarida 

ko'llanilgan bo'lsa, nemis tilida (umewelt) faqat keyingi yillardagina eng tarqala boshladi. Rus tilida 

«tashqi  elementlar»  tushunchasi  rus  evolyusionst  olimi  K.F.  Rule  (1814-1858)  tomonidan 

qo'llanilgan. 

Organizmlarni bevosita o'rab turgan keng ma'nodagi tushuncha – yashash muhiti (sharoiti) 

–  ayrim  organizm  yoki  biosenozni  abiotik  va  biotik  omillar  yig'indisi  ta'sirida  organizmning 

o'sadigan va ko'payadigan joyidir.  Masalan, o'tloqlarda, u erdagi ekologiyada to'rtta yashash muhiti 

farqlanadi:  

1.

 

suv 

2.

 

tuproq       

3.

 

yer-havo 

4.

 

tirik organizmlar tanasi 

Turli tuman rangda gullayotgan o'simliklar, ularning ko'rinishi va hidini, o'simliklar ichida 

o'sib  yurgan  asalarini  har  xil  qabul  qilamiz.  Bazi  hayvonlarning  sezgi  organlari  shunchalik  kuchli 

bo'ladiki,  ular  insonlar  qabul  qla  olmaydigan  hidni,  tovushni  va  boshqa  tabiiy  holatlarni  qabul 

qiladilar.