(предмет)нинг реал муаммоларини кўриб-кўрмасликка олиб келади. Компилиятив талқин
реал воқеликдан, ҳақиқатдан узоқлаштиришга олиб келадиган, номақбул ҳолатдир.
Илмий талқиндан мақсад англанган воқеа-ҳодисаларни, хусусият ва белгиларни
билиш, тушунтириш, изоҳлаб бериш ҳисобланади. Ушбу жараёнда
билим чегаралари
кенгаяди,
дунёқарашда,
илм-фанда
янги
категориялар,
назариялар
пайдо
бўладиОбъектдаги номаълум белгилар аниқланади. Илмий талқинда табиат ва жамият
қонунларини очиб бериш, қизиқиш ва тажрибаларга, қиёслаш ва эксперимент-синовларга
таяниш илмий талқиннинг илмийлигини, амалий қимматини оширади.
4. Филолог фаолиятининг асосий йўналишлари
Филологик тадқиқотлар филологик тизимнинг муайян қисмини ташкил қилади.
Тизимлилик филология фанларининг ўзаро алоқадорлигида кўзга ташланади. Замонавий
филологиянинг соҳалари
сифатида тилшунослик, адабиётшунослик, фольклоршунослик,
матншунослик, таржимашунослик каби аспектлар белгиланар экан, уларни алоҳида
мустақил фан сифатида қабул қилиш баробарида ўзаро алоқадорлигига суяниш ва бири
иккинчисини тақозо қилиниши нуқтаи назаридан ёндашиш зарур. Бундай қараш тарихда
илми адаб ва унинг таркибига кирган фанларда акс этган:
Илми адаб (Ғарб истилоҳига кўра: поэтика) зарурий, энг муҳим илмлар мажмуаси
ҳисобланиб, қуйидаги филологик соҳаларни ўз ичига олади:
луғат (1),
сарф, яъни
(морфология) (2),
иштиқоқ - сўз ясалиши (3),
наҳв – синтаксис (4),
маоний (5),
баён илми
(6),
аруз (7),
қофия (8),
иншо (9). Мазкур
илми адабни эгаллаганлар адиб (юнонча:
филолог) деб юритилган.
Демак, филология фанларига илмий тизим сифатида қараш ўтмиш
фаншунослигида ҳам бўлган. X асрда унга Ибн Муътазз исмли араб олими асос солган.
Бироқ, мана шу соҳаларнинг бири иккинчисини тақозо этадиган ва бир объектга
муносабатда уларни бирваракайига тизимли жиҳатдан қўллаш XX аср филологиясининг
ҳосиласидир.
Филологик тадқиқотлардаги тизимлилик матнга бўлган муносабатда аниқ кўзга
ташланади. Чунки бир матнни филологиянинг турли сатҳлари бўйича таҳлил
қилингандагина унинг аниқ жиҳатларига эришиш мумкин.
Муаммолар ечимига киришишда қуйидаги босқичлардан ўтилади:
- муаммони белгилаш (формулировка қилиш);
- мақсадни аниқлаш;
- мақсадга эришиш мезонлари белгилаш;
- моделлаштириш: ечимни асослаш учун моделни қуриш;
- ечимнинг
оптимал вариантини излаш;
- ечим (қарор) беришга киришиш;
- қарор (ечим)ни амалиётга татбиқ этишга тайёрлаш;
- ечим (қарор)ни тасдиқлаш;
- ечим реализацияси жараёнини бошқариш;
- ечимнинг самарадорлигини текшириш
Филологиянинг йўналишлари орасида дастлаб
тилшуносликда фаол истеъмолда
бўлган «матн тилшунос учун муайян хусусиятлар мажмуига эга бўлган, табиий (миллий)
тилни қўллаш актидир»
1
. Лингвистик таълимотда матннинг мантиқий алоқадорлиги ва
шаклий тугалланганлиги асосий хусусият саналади. Шунинг учун ҳам унга «маъно
алоқадорлиги асосида бирлашган вербал (сўз)
белги бирликларининг тизими, унинг
асосий хусусияти боғлиқлик ва яхлитликдир» деб таъриф берадилар
2
.
Тил илмида матннинг маъновий ва шаклий ыурилишига алоҳида аҳамият
қаратилади. Шунинг учун матн тилшунослик билан бевосита боғлиқ. С.Валернинг
ёзишича, матн лингвистик намуна сифатида уч маъновий жиҳатни қамрайди:
1) чизиқли (синтактик маъно) → нима ҳақида (хабар);
2) референцион (семантик маъно) → нима билан (алоқа воситаси);
3) утилитар (прагматик маъно) → нимани (тавсия этилаётган реаллик, мавзу бўлиши
мумкин) гапиради.
Шу жиҳатдан матн воситасида уч саволга жавоб олинади: 1) матн нима ҳақида хабар
беради (матн мазмунидаги хабар); 2) матн нима билан гапиради – тил (алоқа воситаси); 3)
нимани гапиради (тавсия этаётган реаллик концепцияси)
3
.
Тилшунос матнни грамматик кўинишдаги гаплар, конструкцияланган лексик ва
стилистик бирликлар жиҳатидан таҳлил қилади. Соф
лисоний муносабат белгининг
белгига ва тил тизими доирасидаги белгиларга ёки матнга муносабатидир. Ҳар қандай
вербал, яъни сўз ёрдамида ҳосил қилинган матн:
- коммуникатив – хабар бериш,
- эвристик – маълумот тўплаш,
- концептуал – матн юборувчининг нуқтаи назарини;
- эмоционал – ҳис-туйғуларни ифодалаш белгиларига эга.
Илмий-назарий масалаларнинг амалиётдаги ечими конкрет метод ёки методологик
ёндашув натижасида эришилган хулоса ва қарорлар билан белгиланади. Масалан,
М.Бахтиннинг
«Тилшунослик, филология ва бошқа гуманитар фанларда матн муаммоси»
1
Хализев В.Е. Теория литературы. Изд.4. - М.: высшая школа, 2005. С.254.
2
Большой энциклопедический словарь: Языкознание / Под. ред. В.Н.Ярцевой. – М.: БРЭ (Большая
Российская Энциклопедия). 1998. – С.507.
3
Valerie Susana et Corroyer Gregory. Philosophie du language de la communication. Ed.: Universite Paris, 2001
pour la Revue Formules.
номли мақоласида матн билан иш кўрадиган гуманитар фанлар қуйидаги
асосий
йўналишларда фаолият олиб бориши кўрсатилади. Унинг фикрича, филология фанларида
матн дастлабки
маълумот сифатида қабул қилинади. «Матн фикр ва туйғуларнинг
шундай борлиғидирки, ундан барча гуманитар фанлар озиқланади. Қаердаки матн
бўлмаса, у ерда тафаккур ва тадқиқ этилувчи объект ҳам бўлмайди»
4
. Аввал матннинг
бирламчи эканига ишонч бўлиши керак, сўнгра унинг талқинига ўрин берилади. Шунинг
учун ҳам тадқиқот мақсади қандай бўлишидан қатъий назар, бошланғич нуқта матндан
бошланади.
4
Проблемы методологии системного исследования. – М.: 1970.
