1- кисм indd

Меҳнат бозорида меҳнат муносабатларининг ривожланиш даражаси 
бўйича: улар тартибга солинган, ташкиллаштирилган ва пинҳона (тартибга 
солинмайдиган) турлари билан таснифланади.
Тартибга солинадиган меҳнат бозорида мамлакат қонунчилиги амал 
қилади, ижтимоий меҳнат муносабатлари меҳнат шартномалари асосида 
йўлга қўйилади.
Ташкиллаштирилган меҳнат бозори энг ривожланган меҳнат бозори 
ҳисобланади. Бундай меҳнат бозорида давлатнинг иш билан бандлик сиё са ти-
ни изчил амалга ошириш мақсадида унинг инфратузилмаси ривожлантирилган 
бўлади, иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар ҳисобга олинади.
Пинҳона (тартибга солинмайдиган) меҳнат бозори – пинҳона иқтисодиёт 
маҳсулидир. Меҳнат бозорининг бундай турида ёлланма ходимлар бирон-бир 
ижтимоий ҳимояга эга бўлмайди. Шу билан бирга, бундай бозорларда ёлланма 
ходимлар муайян даражада юқори моддий рағбатлантириш ҳисобига, иш 
билан бандлик ҳамда меҳнат муҳофазаси кафолатлари бўлмаса ҳам, ишлашга 
тайёр бўлади.
4. 
Иқтисодиёт тармоқларида таркиб топган касблар, меҳнат фаоли-
ятининг турлари, ёш ва жинслар бўйича: бунда фуқаролар тоифаларидан 
келиб чиққан ҳолда таркибий меҳнат бозорларининг турлари фарқланади. 
Улар, асосан, қуйидагилардан иборат:
– касблар ва меҳнат фаолиятининг турлари бўйича (ўқитувчилар, 
ҳисобчилар, ҳуқуқшунослар, тиббиёт, санъат, адабиёт ва бошқа соҳалар 
ходимлари) меҳнат бозорлари;
– ёш ва жинс хусусиятлари бўйича (ёшлар, хотин-қизлар ва бошқалар) 
меҳнат бозорлари.
Шу билан бирга меҳнат бозори иш кучини таклиф этаётган турли 
тоифаларнинг сегментларини мужассамлаштирган бўлади. Бу сегментларнинг 
ҳар бирида ўзаро рақобатлашадиган, аммо меҳнат бозорининг иш кучи 
ресурслари бошқа тоифалари сегментларидаги иш кучи ресурсларига 
рақобатчи бўла олмайдиган ходимлар жамланган. Шундан келиб чиқиб 
бирламчи ва иккиламчи меҳнат бозорлари ҳам фарқланади (3.2-жадвал).
 
Бирламчи меҳнат бозори нуфузли иш турларидан шаклланади. Улардаги 
мустақил иш жойлари олий маълумотга эга ходимлар, маъмурий-бошқарув 
персонали, юқори малакали мутахассислар томонидан, ёрдамчи иш жойлари 
эса ўрта малакали ва техник ходимлар томонидан эгалланади. 

---

III боб. Меҳнат бозори: моҳияти, шаклланиши ва ривожланиши
90
3.2-жадвал