1- кисм indd

1.3-расм. Амир Темур давлатининг бошқарув тузилмаси
Давлатнинг марказий бошқарув органи олий ҳукмдор бошчилигидаги 
Даргоҳ бўлган. Олий ижроия ҳокимияти Девон ҳисобланиб, уни Девонбеги 
(Бош вазир) бошқарган. Салтанатнинг тармоқ бошқаруви вазирлар томонидан 
олиб борилган. Амир Темур давлатида ихтисослашган тўрт вазир ва чегара 
(сарҳад) туманлари бўйича уч вазир тайинланган.
Биринчиси – мамлакат ва аҳоли ишлари вазири – солиқ ва ўлпонларни 
тўплаш, тақсимлаш, кирим-чиқимларни белгилаш ва ҳисоб-китоб қилиш, 
мамлакатнинг ободонлиги учун масъул бўлган. Иккинчиси – қўшинлар 
вазири – аскарлар маоши, хизмат эвазига бериладиган ер-сув ёки бошқа 
мулкни идора қилган. Учинчи вазир эгасиз қолган мулкларни бошқариш 
ва давлатга тушадиган закот ҳамда божларни сақлаш билан шуғулланган. 
Қолган учта вазир чегара туманларидаги молиявий масалаларни ҳал этган. 
Барча вазирлар Девонбегига бўйсунганлар.
Давлатни бошқаришда иштирок этувчилар орасида иқтисодий масалалар 
билан шуғулланувчи эгасиз қолган мол-мулкларни тасурруф этиш вазири ва 
салтанатнинг кирим-чиқим ишларини бошқарувчи вазир, яъни ҳозирги молия 
ишлари вазири алоҳида ўрин эгаллаган. 
«Тажрибали, ишбилармон ва билимдон вазир шундай бўладики, – 
дейилади «Темур тузуклари»да, – улар мамлакат ободончилигини, раият ва 
сипоҳнинг тинч-фаровонлигини, хазина бойлигини доимо кўзда тутадилар. 
Давлат, салтанатда фойда келтирадиган ишларини бажариш учун тиришиб 
ҳаракат қиладилар. Салтанатга зарар етказадиган хатарли ишларни бартараф 
қилишда молу жонини аямайдилар».

---

49
1.4. темур ва темурийлар даврида меҳнат ва ишбилармонликка қарашларнинг ривожланиши
1.3-расм. Амир Темур давлатининг бошқарув тузилмаси
Давлатнинг марказий бошқарув органи олий ҳукмдор бошчилигидаги 
Даргоҳ бўлган. Олий ижроия ҳокимияти Девон ҳисобланиб, уни Девонбеги 
(Бош вазир) бошқарган. Салтанатнинг тармоқ бошқаруви вазирлар томонидан 
олиб борилган. Амир Темур давлатида ихтисослашган тўрт вазир ва чегара 
(сарҳад) туманлари бўйича уч вазир тайинланган.
Биринчиси – мамлакат ва аҳоли ишлари вазири – солиқ ва ўлпонларни 
тўплаш, тақсимлаш, кирим-чиқимларни белгилаш ва ҳисоб-китоб қилиш, 
мамлакатнинг ободонлиги учун масъул бўлган. Иккинчиси – қўшинлар 
вазири – аскарлар маоши, хизмат эвазига бериладиган ер-сув ёки бошқа 
мулкни идора қилган. Учинчи вазир эгасиз қолган мулкларни бошқариш 
ва давлатга тушадиган закот ҳамда божларни сақлаш билан шуғулланган. 
Қолган учта вазир чегара туманларидаги молиявий масалаларни ҳал этган. 
Барча вазирлар Девонбегига бўйсунганлар.
Давлатни бошқаришда иштирок этувчилар орасида иқтисодий масалалар 
билан шуғулланувчи эгасиз қолган мол-мулкларни тасурруф этиш вазири ва 
салтанатнинг кирим-чиқим ишларини бошқарувчи вазир, яъни ҳозирги молия 
ишлари вазири алоҳида ўрин эгаллаган. 
«Тажрибали, ишбилармон ва билимдон вазир шундай бўладики, – 
дейилади «Темур тузуклари»да, – улар мамлакат ободончилигини, раият ва 
сипоҳнинг тинч-фаровонлигини, хазина бойлигини доимо кўзда тутадилар. 
Давлат, салтанатда фойда келтирадиган ишларини бажариш учун тиришиб 
ҳаракат қиладилар. Салтанатга зарар етказадиган хатарли ишларни бартараф 
қилишда молу жонини аямайдилар».
Давлат пул ресурсларининг марказлаштирилган жамғармаларини вужуд га 
келтириш, тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жамиятдаги иқтисодий муносабат-
ларга бевосита таъсир кўрсатган. Салтанат хазинаси ва маҳаллий улус ҳамда 
туманлар ихтиёридаги маблағлар таркибига аниқлик киритилган, уларнинг 
марказий ҳокимият билан молиявий-иқтисодий муносабатлари такомил-
лаштирган. Пул-молия сиёсатида қўлланган чора-тадбирлардан энг муҳи-
ми – барча ҳудудларда ягона пул муомаласи йўлга қўйилганлигидир. Бу бу-
тун салтанатнинг сиёсий, иқтисодий жиҳатдан яхлит давлатлигининг асосий 
белгиси бўлди.
Амир Темур давлатида тадбиркорлар юксак қадрланар эди. Шунинг учун ҳам 
буюк Соҳибқироннинг «Тажрибамда кўрилганким, азми қатъий, тадбиркор, ҳу-
шёр, мард ва шижоатли бир киши мингта тадбирсиз, лоқайд кишидан яхшироқ-
лир», деган сўзлари бугунги кунда ҳам ниҳоятда долзарб аҳамиятга эга.
Амир Темур ва темурийлар давлати иқтисодиётнинг ички ва ташқи 
савдосига таянар эди. Салтанатда савдо расталари ва бозорларни, йўлларни 
яхшилаш, янги карвонсаройлар барпо этиш борасида катта ишлар амалга 
оширилди. Соҳибқирон кўрсатмаси билан Самарқанд шаҳрининг жануби-
ғарбида катта кўча қурилиб, унинг икки томонида икки қаватли, тим 
шаклида қурилган дўконлар, расталар қад кўтарди. Бозорлар, тимлар нафақат 
Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Шаҳрисабз каби шаҳарларда, балки Хуросон, 
Эрон ва бошқа ўлкаларда ҳам қурилган.
Мазкур даврда бир кунлик карвон йўлида барча шароит ва қулайликлар 
муҳайё этилган – карвонсаройлар, отлар, ем-хашак, озиқ-овқат, сардобалар 
бўлган, қароқчилар эса қаттиқ жазоланган. Карвонсаройларда отларни 
боқиб парваришловчи махсус отбоқарлар гуруҳи мавжуд бўлган. Улар ҳатто 
карвонлар билан иккинчи манзилгача ҳамроҳ сифатида борган ва ўша отлар 
билан бошқа йўловчиларни олиб, ортга қайтган.
Тарихий манбаларда ўша даврда йўлларга махсус устунлар қўйилганлиги 
ҳам қайд этилади. Устунлар карвон йўлларининг масофа ўлчови бўлиб, улар 
ҳар бир чақирим ерга ўрнатилган.
Маҳаллий ҳокимият савдо карвонларининг хавфсизлигига жавобгар 
бўлган. Натижада, карвонларнинг бир манзилдан иккинчи жойга бехатар 
етиб бориши таъминланган. Соҳибқирон карвон йўлларида кимда-ким зарар 
кўрса, бундай ҳуқуқбузарликларга жавобгарликни шу ҳудудларнинг ҳоким 
ва бошқа маъмурлари зиммасига юклаган. Зарарни амалдорлар ҳиссасидан 
ундириш қоидасининг жорий этилиши халқаро савдо йўлидаги ҳуқуқий 
кафолатлардан бири бўлган.
Амир Темурнинг савдогарлар тўғрисида алоҳида ғамхўрлик қилгани «Те-
мур тузуклари»да ҳам ўз ифодасини топган: «Яна шундай амр қилдимки, сар-
мояси қўлидан кетиб қолган савдогарга ўз сармоясини қайтадан тиклаб олиши 

---

I-боб. Меҳнат ва унинг жамият тараққиётида тутган ўрни
50
учун хазинадан етарли миқдорда олтин берилсин. Деҳқонлар ва раиятдан би-
рининг деҳқончилик қилишга қурби етмай қолган бўлса, унга экин-тикин учун 
зарур уруғ ва асбоб тайёрлаб берилсин». Шунингдек, салтанатни мустаҳкам-
лайдиган тоифалар қаторига касбу ҳунар эгаларини ҳам қўшган: «...буларнинг 
ҳар тоифа ва синфидан бўлганларимни давлатхонамга олиб келиб, ўз ўрдам-
дан ўрин белгиладимки, сафарда ва турғунликда сипоҳимга керакли яроқлар 
ва бош қа жиҳозларни ҳозирладилар». Буюк соҳибқирон чет эл юришларидан 
кейин Самарқандга 150 мингдан зиёд ҳунармандни олиб келиб, улар учун 
шаҳарларда ва айрим қишлоқларда ҳунармандлар маҳаллаларини ташкил қил-
ган. Натижада касб-ҳунар билан боғлиқ янги-янги гузарлар, бозор растала-
ри – чорсулар қурилган. Хусусан, шаҳарларда заргарлар, мисгарлар, игнасоз-
лар, совутсозлар, сангтарошлар, шиша пиширувчилар, кўнчилар, пичоқсозлар, 
эгарчилар маҳаллалари бўлган. Ҳунармандчилик соҳасида тўқимачилик, ку-
лолчилик, чилангарлик, темирчилик ва бинокорлик етакчи ўринни эгаллаган. 
Ип, мато, гилам тайёрлаш бўйича Урганч, Шош, шойи тайёрлашда – Марв, 
мис ва темирдан қурол-аслаҳа, пичоқлар тайёрлашда – Фарғона, шойи мато, 
шиша маҳсулотлар тайёрлашда Бухоро шуҳрат қозонган.
Амир Темурнинг иқтисодий
қарашларини кейинчалик унинг набираси, 
буюк мутафаккир олим ва давлат арбоби Мирзо Улуғбек
 (1394–1449) давом 
эттирди. Салтанатда у томонидан амалга оширилган пул ислоҳотлари бевосита 
иқтисодий тараққиётнинг бош сабабчисига айланди. Шунингдек, олим ўз 
иқтисодий қарашларида меҳнат унумдорлиги ва тақсимоти масалаларига 
алоҳида эътибор қаратган. Мутафаккирнинг «деҳқон, чорвадор, ҳунарманд, 
меъмор, усталар (меҳнаткашлар)ни маҳоратлари бўйича ишлатиш» ғояси 
бугунги фаннинг «тармоқлар бўйича меҳнат тақсимоти» тушунчаси билан 
ҳам илмий, ҳам иқтисодий нуқтаи назардан яқиндир.
Амир Темур ва Темурийлар давлатида ҳунармандчилик ва деҳқон-
чиликнинг тараққий этиши мамлакат аҳолисини зарур истеъмол ва озиқ-
овқат маҳсулотлари билан тўла таъминлаш билан бирга уларни бошқа 
мамлакатларга экспорт қилиш имконини ҳам берган. Хусусан, ўша пайтларда 
Самарқанддан чет мамлакатларга, жумладан, Россия, Татаристон ва Сибирга, 
асосан, арзон нархли ип матолар, духоба, шойи, қоғоз, қуруқ мева, гуруч, пахта 
ва калава ипларнинг чиқарилганлиги мамлакатда аҳоли учун иш жойлари ва 
катта даромад топиш манбаи мавжуд бўлганлигидан далолат беради.