1 – амалий топшириқ радиотўЛҚинларнинг эркин фазода тарқалишидаги йўҚотишларни ҳисоблаш

P1, кВт	10		20		20		20		20		20		10		10		10
10
h1, м	200		235		290		310		315		325		335		330		320		345
dN/dh, 1/м	0		-0.02		-0.04		0		-0.02		-0.04		0		-0.02		-0.04		0
	Талабалик гувоҳномасининг охирги рақами
	0	1		2		3		4		5		6		7		8		9
h2, м	4	6		8		10		12		14		16		18		20		22
Юза тури	Қум	Қуруқ тупроқ		Нам тупроқ		Денгиз		Қуруқ тупроқ		Нам тупроқ		Қум		Денгиз		Қуруқ тупроқ		Нам тупроқ

Ер устки қатламини тури	ε	σ, См/м
Денгиз суви	80	1…6
Дарё ва кўлларнинг чучук суви	80	10^-3…10^-2
Нам ер	10…30	3*10^-3…3*10^-2
Қуруқ ер	3…6	1*10^-3…5*10^-3
Музлаган ер	3…6	10^-3…10^-2
Муз (t= - )	4…5	10^-2…10^-1
Қор (t= - )	1	10^-6

2.2- жадвал
Ҳисоблаш натижалари

r (км)	γ^0	Sin γ	R	F	Е0, мВ/м	р	m	Ед, мВ/м	Ед, мкВ/м	Ед, дБ	Изоҳ
						-	-				1 макс.
						-	-				1 мин.
						-	-				2 макс.
						-	-				2 мин.
						-	-				3 макс.
						-	-				3 мин.

2.3- жадвал

r, км	P	m	Е0, мв/м	F(y1y2), дБ		F	Ед, мВ/м	Ед, мкВ/м	Ед, дБ	Изоҳ
				-	-	-
				-	-	-
				-	-	-
				-	-	-				r = 0,8r0
	-	-				-				r = r0
	-	-		-						r = 1,2r0
	-	-		-						r = 1,4r0

Назорат саволлари

1. Радиотўлқинларнинг қайси диапазонида антенналарни кўтарилган деб ҳисоблаш мумкин?

2. Кўтарилган антенналар майдонини хисобашда интерференцион формулалар қўлланилиш шартини айтинг.
3. Қабул қилиш зонасида радиотрассанинг мос нуқталари учун вектор диаграммаларни чизинг.
4. Қабул қилувчи ва узатувчи антенналар орасидаги туғридан-тўғри кўриш масофаси трассанинг қайси параметрларига боғлиқ?
5. Майдон кучланганлигини максимал ва минимал қийматларга эриштирувчи масофа трассанинг қайси параметрларига боғлиқ?
6. Интерференцион ҳисоблаш формулалари қўлланувчи зонадаги сусайиш кўпайтувчиси қандай қийматларни қабул қилиши мумкин?
7. Ёритилган, ярим соя ва соя зоналарининг чегараларини келтиринг.
8. Ёритилган зонадаги кўтарилган антенна майдонини ҳисоблашда радиотўлқинларнинг атмосфера рефракцияси қандай ҳисобга олинади?
9. Введенский формуласи қўлланувчи зонада кўтарилган антенналар майдонини хисоблашда Ернинг сферик хусусияти қандай хисобга олинади?
10. Қандай шароитда майдон кучланганлигини Введенский формуласи бўйича ҳисоблаш мумкин?

Ҳисоблаш тенгламалари



γ- сирғаниш бурчаги:

Ернинг ЭМТ қайтариш хусусияти қайтариш коэффициентининг модули орқали ифодаланади:

Бунда ε_к ернинг диэлектрик сингдирувчанлигининг абсолют комплекс катталиги бўлиб, қуйидагича аниқланади:

Майдон кучланганлигининг максимум ва минимумларини ҳисоблаш:

Тўғридан-тўғри кўриш масофаси r₀ ни ҳисоблаш:

3-АМАЛИЙ ТОПШИРИҚ
ФАЗОНИНГ РАДИОРЕЛЕЙ АЛОҚА ЛИНИЯСИ ОРАЛИҒИ СОҲАСИНИ ҲИСОБЛАШ

Ишдан мақсад:
- эркин фазода радиотўлқинлар тарқалиш хусусиятларини ўзлаштириш;
- радиотўлқинлар тарқалиши имкони мавжуд фазо минтақасини ҳисоблаш кўникмаларини ҳосил қилиш.
Услубий кўрсатмалар
Гюйгенс принципига асосан, тўлқин тарқалиш фронти юзасидаги хар бир элементни иккиламчи сферик тўлқин манбаи деб қараш мумкин. Отатда тўлқин тарқалиш жараёнларини ўрганишда реал нурлатгични марказий реал элемент билан мос тушувчи фараз қилинган сферда жойлашган Гюйгенс элементлари мажмуи билан алмаштириш қулай бўлади. Бунда қабул қилиш нуқтасидаги электромагнит майдон иккиламчи манбалар таъсирларининг йиғиндиси билан аниқланади. 7.1-расмда координат тизимлари марказида (А. нуқта) шартли равишда сферик тўлқинларнинг реал манбаси жойлашган. Тўлқин фронти юзаси мажмуасини реал нурлатгич билан алмашириш мумкин бўлган Гюйгенс элеменларидан ташкил топади ва бунда Гюйгенснинг алохида элеменлари Nn дан кузатиш нуқтаси В гача бўлган масофалар кўрсатилган.

7.1-расм. Френел зоналарини аниқлаш
BN_n масофа қуйидаги тенгликни қаноатлантирсин:
(7.1)
Бунда, BN_n -тўғри чизиқлар оиласи сфера билан кесишуви концентрик айланалар бўлган конус шаклидаги юзаларни хосил қилади. Қўшни айланаларда жойлашган худудлар Френель зоналари деб аталади. (7.1) ни хисобга олган холда шуни айтиш мумкинки: биринчи Френель зонасида жойлашган Гюйгенс элементлари ва иккинчи Френел зонасида жойлашган Гюйгенс элеменлари кузатув нуқтаси В да фазаси бўйича 180⁰ га фарқ қилувчи майдон хосил қилади.Худди шуни исталган чегарадош Френель зоналарида жойлашган Гюйгенс элементлари майдонларига нисбатан хам айтиш мумкин. Бу холат 7.1-расмда шартли равишда “мусбат” ва “манфий” ишоралар билан кўрсатилган.
Кузатув нуқтаси В даги натижавий майдон қуйидагига тенг
(7.2)
Бунда, Е₁ – биринчи Френель зонаси Гюйгенс элементлари юзага келтирувчи нуқтасидаги кучланганлик;
Е₂ – иккинчи Френель зонаси Гюйгенс элементлари юзага келтирувчи нуқтасидаги кучланганлик.
Шу асосида, радиотўлқин энергияси манбадан кузатиш нуқтасига толасиман канал орқали эмас, балки, биринчи Френел зонаси билан чегараланган фазонинг аниқ хажми бўйлаб узатилади. Фазонинг бу минтақасини радиотўлқин тарқалиш жараёнида қатнашувчи минтақа деб аталади. Френелнинг биринчи зонаси тўсиқлардан холи бўлиши керак.
Оптика курсида бу минтақа фокуслари А ва В нуқталар билан мос тушувчи (7.2-расм), Френелнинг биринчи зонаси билан чегараланган эллипсоида айланиш шаклига эга эканлиги исботланади.

7.2-расм. Радиотўлқин тарқалишида мавжуд фазо минтақаси

Френел зоналари нафақат сфера юзида балки бошқа юзаларда хам қуриш мумкин. Радиотрассаларни тадқиқод этишда шундай юза сифатида тўлқин тарқалиш йўналашига перпендикуляр текисликни танлаш қулай бўлади. Бунда Френелнинг биринчи знасининг радиуси қуйидаг формула билан аниқланади:

(7.3)
Френелнинг биринчи зонасини максимал қиймати трассанинг ўртасида жойлашади.
Агар радиотрассада металл диафрагма ўрнатилса ва уни аста-секин очиб борилса, у холда, очилувчи Френел зоналарининг тартиби n га боғлиқ равишда майдон сатхи ўзгаради. Бу боғланиш 2.3 расмда келтирилган, бунда эркин фазодаги майдон кучланганлиги Е0 орқали ифодаланган.

7.3-расм. Майдон кучланганлигининг очилган Френел зоналарининг тартибига боғлиқлик графиги

Радиотўлқин тарқалишида мавжуд фазо минтақаларининг чегараларини билиш, радиотрассаларни лойихалаштиришда мухим хисобланади. Радиотрассани бирор кесимида тарқалиш йўналишига перпендикуляр текислигидаги Френел зоналари чегараларини аниқлаш, махсус металл турли зона айланалари ёрдамида Френелнинг жуфт зоналарини тўсиш ва шунинг натижасида қабул қилиш нуқтасида майдонкучланганлагини сезиларли даражада ошириш имконини беради.
Радиоалоқа эффективлигини оширишнинг бу усули амалиётда радиорелей линияларида кенг қўлланилади.
Масала
Гюйгенс принципи ва Френелни зоналари хақидаги тасаввурга асосан, радиотўлқин тарқалиши жараёнида қатнашувчи минтақасини аниқлаш масаласини ечишда қуйидагиларни аниқлаш талаб этилади:

1. 
   Берилган вариант асосида радиотўлқинлар тарқалиши жараёнида қатнашувчи фазо минтақаси чегараларини аниқлаш.
   
2. 
   Қабул қилиш нуқтасидаги майдон кучланганлиги катталигини “ёпиқ” ва “очиқ” Френел зоналари сонига боғлиқлиги ҳисоблансин.
   
3. 
   Олинган тажриба натижаларни тахлил қилинсин ва хулосалар чиқарилсин.
   

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

7.7.1. Френел зоналари деб нимага айтилади?
7.7.2. Нима учун қўшни Френел зоналаридаги Гюйгенс элементлари тескари фазада ишлайди?
7.7.3. Радиотўлқинлар тарқалишида қатнашувчи фазо минтақаси нимага тенг?
7.7.4. Френел биринчи зонаси радиуси нимага тенг?
7.7.5. Френелнинг қандай зоналари “зарарли” хисобланади?
7.7.6. Қандай қилиб турли экранлар ёрдамида қабул қилиш нуқтасида майдон кучланганлигини ошириш мумкин?
7.7.7. Биринчи ёки иккиинчи Френел зонасини тўсувчи турли экран қаерда жойлаштирилиши?
7.7.8. Майдон кучланганлигини Френел зоналарини очилиш тартибига боғлиқлик графигини чизиб беринг.
7.7.9. Френелнинг биринчи зонасига қандай асосий талаб қўйилади?
7.7.10. Френелнинг биринчи зонасига тушувчи тўсиқлардан қандай қилиб қутилиш мумкин?
7.7.11. Эркин фазода тўлқин энергиясини йўқолиши нима билан тушунтирилади?