0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

Resurslar bozori


Mehnat kapita yer, tadbirkorlik

		Davlat
Firmalar	< - ■—■— ^		» c—	Uy xo’jaligi

Наг qanday tovarlarni ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish uchun firmalar o‘zlari uchun zarur boigan iqtisodiy resurslarni topishlari lozim. Resurslarning egalari — uy xo'jaliklari hisoblanadi (households). Resurslar bozorida uy xo‘jaliklari sotuvchi bo‘lib, firmalar esa, xaridor bo’lib paydo bo'ladi. Tayyor mahsulot bozorida aksincha, firmalar taklif etuvchi, sotuvchi bo‘lsa, uy xo‘jalikIari esa xaridor, iste’molchi bo‘lib yuzaga chiqadi. Resurslar bozori va tovarlar bozorining bog'liqligini R.Makkonnell va L.Bryu ta’limotiga asosan 42-chizmada ko’rinadi.

Tovarlar va xizmatlar

Tovarlar va xizmatlar


Tovar va xizmat ko‘rsatish bozori


Iste’molchi

xarajatlari

Sotishdan kelgan tushum — daromad

42-chiztna. Resurslar bozori va tovarlar bozorining
o‘zaro bog‘liqligi.
Chizmada resurslar bozorida firma ishlab chiqarish omillari haqini to‘lab tovarlar ishlab chiqaradi va xizmat ishlarini bajaradi. Bu korxonaning asosiy vazifasidir.

Resurslar bozorini o‘rganishda markaziy masalalardan biri ishlab chiqarish omillari bahosining shakllanishi.

Burring zaruriyati va ahamiyati quyidagi shart-sharoitlar bilan belgilanadi:

• 
  resurslar bahosi — ularning egalari daromadiga ta’sir etuvchi asosiy omildir (ish haqi, foiz, renta to‘lovi, tadbirkor foydasi);
  
• 
  resurslar bahosi tarmoqlar va firmalar o‘rtasida qanday taq- simlash kerakligini belgilaydi;
  
• 
  resurslar bahosiga qarab uni iste’mol qiluvchi firmalar xarajati shakllanadi;
  
• 
  resurslar bahosiga qarab jamiyat boyligi (daromad) yollangan hodimlar, yer egalari, kapital egalari (sarmoyadorlar), tadbirkorlar o'rtasida taqsim etiladi.
  

Jamiyatning xususiy va ijtimoiy talablarini qondirish uchun uy xo'jaliklari va davlat tashkilotlariga katta miqdorda tovarlar, xizmatlar kelib tushadi. Korxonani mehnat kapital tadbirkorlik qobiliyati kabi iqtisodiy resurslarga kelgan to'lovlari ishlab chiqarish xarajatlari (yoki mahsulot tannarxi) hisoblanadi. Lekin bir vaqtning o‘zida ish haqi foizi va uy xo‘jaligidagi foydani tashkil qilgan shu to‘lovlar resurslar xaid qilish uchun sarflanadi. Uy xo'jaliklari pul daromadlarini sarf qilish jarayonida zarur bo'lgan tovar va xizmatlarga o'zlarining talablarini ifoda etgan bo‘ladi. Korxonaning bu xizmatlari va takliflari o‘zoro ta’siri mahsulot va xizmatlar bahosini belgilaydi.

Korxona nuqtai nazaridan tovarlar va xizmatlarga boigan is’temol xarajatlari uni shu tovarlar va xizmatlarni sotishdan tushgan daro- madlarni tashkil etadi. Shuni bilish kerakki uy xo‘jaligi va korxona ikki bozorda qatnashadi:

• 
  resurslar bozorida;
  
• 
  mahsulot bozorida.
  

Lekin har doim ular qarama-qarshi tomonda turadilar. Resurslar bozorida korxona xaridor sifatida paydo bo‘ladi, uy xo‘jaliklari esa resurs egasi sifatida taklif etuvchi bo‘lib paydo bo‘ladi.

Mahsulot bozorida ular o‘rin almashadi: Uy xo‘jaligi is’temolchi bo‘lib, korxona esa taklif etuvchi bo‘lib qoladi.

Chizmadan ko‘rinadiki, barcha xo‘jalik subyektlari bitta bozorda ishtirok etadi. Lekin ularni «Korxona-davlat tashkilotlari» bo‘lgan holatidagi bog‘liqligi har xildir.

Xo‘jalik faoliyatining barcha subyektlari jamiyat iqtisodiy mexa- nizmining bir butun qismini tashkil etadi.

Bozordagi ayirboshlash jarayoni faqat mahsulot ishlab chiqa- rilganda va xizmatlar ko‘rsatilgandagina sodir bo‘ladi. Bunday ne’- matlar esa faqat mikrodarajada dastlabki ishlab chiqarish bo‘g‘inlarida yaratiladi. Shuning uchun bozorni shakllanishida, talabni qondi- rilishida korxonalarni yaratish va rivojlantirishning iqtisodiy ahamiyati nixoyatda yuqori.

Mahsulot ishlab chiqarish uchun har bir korxonada resurslar o‘zoro bog’lanishi, bir-biriga ta’sir etishi, ya’ni ishlab chiqarishini tashkil etish lozim. Bunda har qanday sharoitda resurslar cheklangan bo‘ladi. Shuning uchun korxonalar o‘zlarining iqtisodiy xususiyatlariga qarab, turlicha faoliyat natijalariga ega bo‘ladi.

1. 
   Maksimal - berilgan (mavjud) resurslar hisobiga eng ko‘p maxsulot ishlab chiqarishiga erishish zarur.
   
2. 
   Minimal - ma’lum hajmdagi mahsulotni eng kam ishlab chiqa­rish resurslari hisobiga ta’minlash.
   
3. 
   Optimal - xarajat va natijalar ma’lum (foydali) nisbatida bo’ladi.
   

Ko‘rinib turibdiki, resurslar bahosi firmalarning bozordagi xatti-

harakatini belgilashda muhim rol o‘ynaydi.

3. 
   Firma resurslarining pirovard unumdorligi
   

Firmalar resurslar bozorida xaridor sifatida ishtirok etib, ko'zlagan maqsadi — o‘z foydasini oshirish yo‘lida harakat qiladi. Demak, firma resurslarni xarid qilishdan avval undan ishlab chiqariladigan bu- yumlar, tovarlarni bozorda qanday sotishini hisobga olishi kerak.

Masalan, gul yetishtiruvchi xo'jaliklar shu gullarni keyingi yillarda Rossiyada yoki boshqa joylarda tez va qimmatroq, katta hajmda soti- lishini hisoblab, yerlarni ijaraga oladilar, gul ko‘chatlarini tayyorlab, ekib, boshqa xarajatlar qiladilar.

Lekin ishlab chiqarish omillarini xarid qilishda ma’lum qoidalarga amal qilish zarur:

1. 
   Firmada (yoki korxonada) qo'shimcha qancha ishchi ishlashi lozim?
   
2. 
   Har bir qo'shimcha birlik resurs yoki ishlab chiqarish omilini xarid qilish uchun firma resurslarning pirovard xarajatini (MRS) qanchaga oshiradi?
   

Birinchi qoida izohlanadigan bo'lsa, qo‘shimcha ishchilarni yollash (masalan, bir kishi yoki 5, 10 kishi) albatta firmaning xarajatlarini oshiradi. Lekin shuning hisobiga mahsulot, daromad ko‘payadi. Qoida bo‘yicha, qo‘shimcha daromad ish haqi xarajatlaridan yuqori bo‘l- gandagina qo‘shimcha yollangan ishchilarni ishlatish foydali hisob-

lanadi. Qo‘shimcha yollangan ishchilar hisobiga olingan qo‘shimcha mahsulot hajmi pirovard mahsulot (MR) deb ataladi. Ana shu qo‘shimcha birlik mahsulotni sotishdan olingan daromad «firma resurslarining pirovard unumdorligi» deb ataladi (MRP) va quyi- dagicha topiladi:

MRP_l =(MP_l) x (MR_l)

Muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bu tenglik tayyor mahsulot soti- ladigan har qanday bozorda amal qiladi.

Bunda:

МР,- ishlab chiqarish omilining pirovard mahsuloti;

MR₂ - qo‘shimcha birlik mahsulotni sotishdan tushgan pirovard daromad.

Quyidagi talab egri chizig‘ida firmaning tayyor mahsulot bozorida qo'shimcha birlik mahsulotni sotishdan kelgan daromadi ko‘rsatilgan (o‘z mahsulotiga bo‘lgan talab hisobiga). Quyidagi egri chiziq resurslar unumdorligining kamayib borishini ko‘rsatadi: firma qancha ko‘p resurs ishlatsa, resurslar birligining pirovard unumdorligi shuncha past bo‘ladi (43-chizma).




43-chizma. Resurslar unumdorligining kamayib borishi.

Ikkinchi qoida. Resur- slarning pirovard xara- jatlari miqdoriga resurs- larning sotilish bahosi ta’sir etadi. Resurslar bahosi takomillashgan ra- qobat bozorida doimiy bo‘ladi. Chunki sotuvchi- lar — firmalar yoki uy xo'jaliklari taklif bahosiga ta’sir eta olmaydi. Bunday baho bozorda qo'yiladi.

Shuning uchun 44-chiz- mada MRC to‘g‘ri chiziq bo'lib, abssissa o'qiga pa­rallel yotadi.

Xaridor firma uchun taklif egri chizig'i (Rs) — bu uning pirovard xarajatlar egri chizig'i (MRC), u o'rtacha xarajatlar egri chizig'iga (A_c ga) mos keladi.

Resurslarning pirovard unumdorligi (MRP)ni resurslaming piro­vard xarajatlari (MRC)ga teng kelishi (MRP=MRC) firmaning ishlatadigan resurslari miqdorini tanlash prinsipi (qoidasi) hisoblanadi (44-chizma).