|
Monopol hokimlikni aniqlash ko‘rsatkichi L — bahoning pirovard xarajatlaridan yuqori bo‘lishini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkich 1934-yilda iqtisodchi Abba Lerner tomonidan taklif etilgan:
L_P-Mc
- P
Bu koeffitsiyent doim 0 va 1 orasida turadi. Takomillashgan raqobat sharoitidagi firma uchun R=MC va L=0 bo‘ladi. Koeffitsiyent (L) qancha kattarsa, monopol hokimlik darajasi ham shuncha yuqorilaydi.
L =
P- Me
P
Yd yoki
L =
(P- Me)
P
-1
Ed
Bu koeffitsiyent firmaning mahsulotiga talabning elastikligini (yoki noelastikligini) ham ko‘rsatadi.
bunda, L - Lernerning monopol hokimligi indeksi;
MC - pirovard xarajatlar;
R — monopol baho;
Ed - talabning baho elastikligi.
Bu tenglama bahoning pirovard xarajatlardan yuqoriligini, bahoga % hisobidagi nisbatini, nisbiy (minus) belgi bilan olingan teskari talab elastikligi miqdoriga tengligini koTsatadi.I
Ed — bu yerda butun bozor talabini emas, shu firmaning talab elastikligi 6,0 bo‘lsa, monopol hokimlik darajasi 0.167 ga teng bo‘lishini ko'rsatadi.
Monopol hokimlikka har bir firma uchun (u juda kichik bo‘lsa ham) talab egri chizig‘ining elastikligi shuncha kam va aksincha.
Haddan ziyod monopol hokimlik yuqori foyda olishga kafolat bermaydi. Foyda o‘rtacha xarajatlarning baho nisbatiga bog‘liq.
Bozorning to‘rtinchi tipi — monopsoniyadir
Monopsoniya. Bu bozorning shunday holatiki, bunda bozorda xaridor bitta, sotuvchilar esa ko‘p bo‘ladi. Xaridorlarning bozordagi yakka hokimligi bahoni xaridor belgilashiga olib keladi.
Monopol firmalar xatti-harakatining tahlili
Takomillashgan raqobat sharoitidagi ishlab chiqaruvchi barcha mahsulotlarini bir xil bahoda sotadi. Shuning uchun uning pirovard daromadi (MR) shu tovar bahosiga teng. Mahsulotni sotishdan kelgan pirovard daromad - (MR) bo‘yalgan to'rtburchak A da ko‘rsati!gan.
65-chizma. Raqobatdagi firmaning pirovard daromadi.
Monopol firmaning mahsuloti to‘g‘risida gap yuritiladigan bo‘lsa, bozorda sotish bahosini kamaytirish talab etiladi. Chunki shu tarmoqda bitta firma mahsulot ishlab chiqaradi va bu yerda foydalilikka kamayib borish qonuni amal qiladi.
Agar ishlab chiqaruvchi 4 birlik mahsulotini sotmoqchi bo‘lsa, uning narxini, masalan, 5 dollardan 4 dollargacha tushirishi lozim. Endi faqat shu oxirgi mahsulot emas, awalgilari ham shu bahoda sotiladi.
Natijada monopol firmaning pirovard daromadi — MR har bir darajadagi mahsulot hajmidagi bozor bahosidan past bo‘ladi. Chizmada pirovard daromad egri chiziqqa nisbatan (D) ancha tik egilgan.
Monopolist oldida takomillashgan sof raqobat bozorida bo‘lmagan quyidagi vazifalar ko‘ndalang turadi:
Baho darajasini tanlash va uni saqlab qolish.
66-chizma. Monopoliva sharoitidagi pirovard daromad.
Baho strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish.
67-chizma. Sof monopol sharoitidagi mahsulot hajmi va baho.
Birinchi vazifani hai etishda monopolist maksimal foydaga erishishni mo‘jalIaydi. Lekin, bunday maksimal foydaga eri- shish uchun (takomillashgan raqobatchiga o‘xshash) mono- polistning pirovard xarajatlari pirovard daromadiga teng bo'lishi zarur. Demak, talab qilingan mahsulot hajmi (Qm) shunday hajmdagi mahsulotki, bunda MR =MC (M nuqta) bo‘ladi.
Ikkinchi vazifa — bahoni aniqlash, baho darajasini topish. Bunday baho bo‘lib berilgan mahsulot hajmi (Qm) dagi talab bahosiga mos keladigan manopol baho (Pm) xizmat qiladi.
67-chizmadan ko‘rinib turibdiki, monopol baho (Pm) pirovard xarajatlardan va pirovard daromaddan ko‘p (Pm>MR=MC).
Boshqacha talqini: monopol baho shunday bahoki, u monopol firma uchun ortiqcha foyda keltiradi. Bunday ortiqcha foydaga erishish — shu monopolistning yutug‘i. Ortiqcha olingan foyda takomillashgan raqo- batchida vaqtinchalik bo‘lsa, monopolistda - doimiy. Doimiylik qachongacha davom etadi?
1. Tarmoqqa kiruvchilami cheklashga erishilguncha.
2. Talab sezilarli o‘zgarmaguncha davom etadi (agar talab kamaysa, ortiqcha foyda ham tushib ketadi).
67-chizma asosida sof monopoliyaning xususiyatlari jamiyat nuqtai nazaridan qaqab chiqilsa, monopoliyalashgan tarmoq takomillashgan raqobatchilikka qaraganda (Q ) kamroq mahsulot ishlab chiqaradi (Qm). Lekin tovar birligining bahosi PL dan Pm gacha oshib ketadi. Monopoliya sharoitida ishlab chiqarish resurslari (omillari) ham raqobatdagi firmalarga nisbatan ishlab chiqarishga kam jalb etiladi.
Albatta mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarish ko’proq resurslarni talab etadi. Monopoliya sharoitida jamiyat resurslardan to‘liq foy- dalanmaydi va bundan zarar ko‘radi. Bu yo‘qotishlar 67-chizmada MMR uchburchagida ko‘rsatilgan: harakatsiz yotgan yukdir.
Tovarni sotish bahosi o‘sishi hisobiga PE, iste’molchining ortiqcha talabi kamayadi (ya’ni yuqori bahoda xaridorlar ortiqcha mahsulot xarid qilmaydilar; uchburchak Pm AM1), lekin ishlab chiqarishdagi ortiq- chalik ko‘payadi (Baho bilan chiziq orasidagi shakl Pm M1, mahsulot hajmi MM1; MC egri chizig'i va ordinata o‘qi).
Monopolist bozor muvozanatini o‘matishga aralashadi, iste’- molchilar manfaatini moslashishiga xalal beradi. Monopol hokimlik tufayli boylik o‘z manfaatiga ko‘ra qayta taqsimlanadi, natijada jamiyat farovonligi pasayadi. Shuning uchun 0‘zbekistonda monopoliyaga qarshi - siyosat olib boruvchi maxsus organ — bu Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo‘mitasi va Davlat qonunlari.
Undan tashqari, monopolist raqobatdan ajralgani uchun texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishni takomillashtirish, mahsulot sifatini yaxshilashga rag‘bati yo‘q. Bunday holat ham jamiyat uchun zarar keltiradi.
Lekin bu xulosalami mutlaq deb tushinish kerak emas. Gap shun- daki, takomillashgan raqobatdagi firmalar uzoq davrda nol (0) darajada foydaga erishadi, ya’ni normal foyda oladi. Bu ■‘oyda uning xarajatlarini qoplashga ketadi. Rivojlanish uchun mablag1 yo‘q. Normal foydadan yuqori foydani faqat monopol firmalar oladi.
Asosiy iboralar va tushunchalar
Do'stlaringiz bilan baham: | 
