0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

O‘zbekistonda bozor daromadlarini aholi daromadlariga nisbatan tarkibi¹

(foil hisobida)

	1995	2000	2002
Ish haqi	61,6	56,25	56,2
Bir martalik to'lovlar	-	0,5	0,3
Korxona, tashkilot, ishchi va xizmatchilarning daromadi (ish haqidan tashqari)	2,1	2,4	2,2
Shirkat xo‘jaligida ishlovchilaming pul daromadlari	10,2	13,4	8,2
Tomorqada yetishtiriigan mahsulotlami sotishdan tushadigan tushumlar	7,0	4,9	12,1
Boshqa tushumlar	2,1	0,6	1,6

Jadvaldan ko‘rinadiki, bozor daromadlari tarkibida ish haqi ancha yuqori o‘rin olib keladi va 2002-yili - 56,2 foizni tashkil etdi, tomorqa mahsulotlarini sotish va shirkat xo'jaliklarida ishlaganlarning daromadi birgalikda 20,3 foizni tashkil etgan.

Mehnat munosabatlari sohasida bozor munosabatlarini rivoj- langanligini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri aholining umumiy pul daromadlari miqdoridagi ish haqining salmog'idir.

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda ish haqining hissasi 80%ga yaqin keladi. ^I

Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida daromadlar hajmida ish haqining ulushi kamaydi. Masalan, 1998-yilda - 23%, 2003- va 2004- yillarda 26,9% bo‘ldi. 2003-yili 2002-yilga nisbatan o‘sish 128,3% bo‘lgan bo'lsa, 2004-yilda 2003-yilga nisbatan 118% bo‘ldi.


14-jadvat

Aholining pullik daromadlari¹

	Pullik daromadlarga nisbatan, %da		O'tgan yilga nisbatan %da
	2003	2004	2003	2004
Pul daromadlari, jami	100	100	124,9	117,6
Ish haqi	26,9	26,9	128,3	118,0
Pensiya, nafaqa, stipendiva	11.4	12,9	115,9	132,8
0‘ishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishdan tushgan daromad	29,7	29,1	127,1	115,5
Tadbirkorlikdan tushgan daromad va boshqalar	32,1	31,1	123,6	113,9

Ma’lumotlar ko‘rsatadiki, 0‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti talablarini bajarish yo‘lida hali yana ancliagina ishlarni amalga oshirish, iqtisodiyot oldida turgan muammolarni hal etish kerak boriadi.

Hozirgi davrda ishlab chiqarish omillari nazariyasi bilan bog'liq bo‘lgan ish haqi to‘g‘risidagi tushunchalar ko'payib ketdi. Bu haqidagi nazariyani asoschisi Jan Batist Sey. Uning nazariyasi bo'yicha ishlab chiqarish omillari bozorining har biri tovarlarni va uning qiymatini yaratishda shu omillarning xizmat bozorini ko‘rsatadi. Bunday xiz- matlar uchun ham to'lash o'sha omilning (resursning) bahosi yoki undan keladigan daromaddir. Tadbirkorlar tovar-mehnat, xarid qilganlarida aniq bir insonni sotib olmaydilar, uning mehnat mahsuli bo‘lgan, qiymat yaratish (ish bajarish) uchun xizmatlarini tovar va uning qiymatiga egalik qilish huquqini sotib oladilar.^{I II}

Demak, bozor munosabatlari yuzasida ish haqi mehnat bahosi sifatida paydo bo‘ladi.

Ingliz iqtisodchisi A.Marshall fikricha ish haqini keltirib chiqa- ruvchi asosiy omillar ikkita:

1. 
   Ish haqi miqdoriga ta’sir etuvchi omil har kimda har xil boigan mehnatning pirovard mahsuldorligi;
   
2. 
   Xodimlarni o'qitish va (saqlash) ta’minlash, takror yaratish xarajatlari.
   

Agar birinchi omil mehnatga bo‘Igan talabni belgilasa, ikkinchi omil uning taklifini belgilaydi. Ular o‘rtasidagi munosabat esa ish haqi darajasini aniqlaydi.

A.Marshall tomonidan ikkinchi omil tarkibida xodimlarni o‘qitish uchun ish haqi xarajatlarini ko‘rsatish keyinchalik insoniy kapital nazariyasini keltirib chiqardi. Shu nazariyaga asosan insoniy kapitalni yaratish (bilimlar olish tajribasi, ish qobiliyatini oshirish va bosh- qalar) mehnat samaradorligini oshiradi. Bu narsa esa o‘z navbatida ish haqini o'sishi hisobiga qoplanib ketadi.

Ish haqini o‘sib borishi bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ikkita samaraga ega.

1. 
   Ish haqi oshib borishi bilan ishchi qo‘shimcha vaqt ham ish- lashdan manfaatdor bo‘ladi, chunki unga haq to‘lanadi. Natijada u hordiq chiqarishdan voz kechib ishlash ishtiyoqi paydo bo‘ladi.
   

Mehnat bozoridagi bunday samara ish haqini asta-sekin oshirib borish natijasida sodir bo‘ladi. Lekin bunday samaraga boshqasi — daromaddan olinadigan samara qarshi turadi.

2. 
   Ish vaqtini ko‘payishi bilan ishchining hordiq chiqarish vaqti qimmatga tushadi, chunki uning ixtiyoridagi vaqti asta-sekin kamayib boradi. Shunday vaqt keladiki, ish haqi yuqori bo‘Iganda ham ishchi
   

Bir soatlik ish haqi bahosi



56-chizma. Yakka tartibdagi mehnat taklifi egri chizig'i. 202
L — bir yildagi ish soatlari miqdori
bundan buyon hordiq chiqarishdan voz kechishni xohlamay qoladi. Endi unda ko‘proq dam olish, kitob o‘qish, o‘yin-kulgi, sayyohat qilish, davolanish va h.k.ga ishtiyoqi paydo bo‘Iadi. Buning ma’nosi shuni, ish haqini oshirib borilishi mehnat taklifini oshirmaydi, aksincha uni kamaytiradi. Quyidagi 56-egri chiziq buni ko‘rsatadi.

Bu chizma daromad samarasini ifodalaydi. U ish haqi keskin oshgan sharoitda amal qiladi. Bunda qaysi samaralar kuchli hisoblanadi? Bu savolga javob berish qiyin. Hammasi xodimlarni taklif miqdoriga va alohida kishilarning kishilar guruhining ish haqini o‘sishiga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. Masalan, 0‘zbekiston Respublikasi sharoitida bir kishi bir oyda 100 ming so‘m ish haqi olsa, unga shu yetarli bo‘ladi, u boshqa joyda ishlashni xohlamaydi. Boshqa kishi uchun oyiga 500 ming so‘m yetarli bo‘lsa, ayrimlar uchun bu kamlik qiladi va h. k.

Yuqoridagi chizmada aniq bir xodimni, ishchini ma’lum miqdor- dagi ish haqi uchun ishlashi kerak bo‘lgan umumiy ish vaqti ko‘rsa- tilgan. Bu chizmada bitta sabab — ish haqini o‘sishi tufayli mehnat taklifini o‘sishini va kamayishini ko‘ramiz. Egri chiziqda i nuqtagacha ish haqi o‘sganda mehnat taklifini ham o‘sib borishi ko‘rsatilgan. Undan so‘ng S_L chizig'i chap tomonga qayriladi va nisbiy xarakterda bo‘ladi va ish haqi o‘sib borsa ham mehnat taklifi kamayadi. Nima uchun shunday ish haqi oshib borganda ishchi har bir soat bo‘sh vaqtini yo‘qotmaslikka, ishlab qo‘shimcha daromad, samara olishga harakat qiladi.

Lekin o'zini moddiy jihatdan ta’minlash masalasi hal etilganda ishchining bo‘sh qolgan vaqtiga munosabati o‘zgaradi. Bunga erishish uchun mehnat taklifini kamaytirish zarur bo‘ladi. Nimaning hisobiga? Awallari ishlab topgan mablag‘lari hisobiga.

Natijada S_L chizma / nuqtadan ordinat o‘qi tomon bukiladi va ish haqi oshib borganda ham mehnat taklifini kamayishini ko'rsatadi; ishchini qisqartirilgan ish kuniga yoki ish xaftasiga o‘tishi, qo‘shimcha dam olish kunlarini, ta’tilga chiqishini (shu jumladan «o‘z hisobidan» bo‘lsa ham) ifodalaydi.

Mehnatning bozor taklifi

Umumiy mehnatga bo‘lgan taklif bir qancha omillarga bog‘liq bo‘Iadi. Ular taklif etilayotgan mehnat xizmatlarining miqdori va sifati, mamlakat aholisining umumiy soni, uning tarkibidagi iqtisodiy jihatdan faol bo'lgan aholining hissasi, o‘rtacha ish kuning uzunligi, xodimlarning kasb-malakasi bo‘yicha tarkibi va boshqalar.

Mehnat taklifi hajmi shuningdek, ish haqi miqdoriga ham bog‘liq. Mehnat bozorida, odatda takomillashgan raqobatchilik sharoitida,

mehnat haqi to'lovlarining o'sishi bilan mehnat bozoridagi sotuvchilar taklifni oshirishga harakat qiladilar. Ishning mehnat taklifi egri chizig‘i ijobiy bo‘lib, quyidagicha ko‘rinadi:





57-chizma. Melmatning bozor taklifi egri chizig'i.

2. 
   Ish haqidagi farqlar va ularni belgilovchi отШаг
   

Mehnat bozorida turli xil kategoriyadagi xodimlarning ish haqi darajasini shakilanishida mehnat taklifidagi farqlar alohida ahamiyatga ega bo'ladi. Ular nima uchun farroshlar, tibbiyot hamshiralari, madaniyat xodimlari, Ioyiha-konstruktorlik muassasalari xodimlari, kommunal-xo'jaligidagi ishchilarga nisbatan, masalan, bank xodim­lari, buxgalterlar va boshqa malakali xodimlar ko'proq haq oladilar. Bunga sabab, malaka, maxsus tayyorgarlik, bilim talab etmaydigan ish kuchiga boMgan taklif malakali mehnatga bo'lgan taklifga nisbatan ancha yuqori.

Oliy ma’Iumotli kishilarning ish haqi toMiqsiz o‘rta ma’Iumotga ega bo‘lganlarga nisbatan 1,5-2 marta ko‘pdir. (Lekin bu kitobda, amalda- chi?) Quyidagi chizma, turli kasbdagi ish kuchini bozordagi taklifiga qarab ish haqining har xil bo'lishini ko‘rsatadi.

Albatta turli xil mehnat xodimlarining ish haqi darajasi ular mehnatining taklifiga emas, talabiga ham bog'liq. Bunday holda talab







О о

58-chizma. Ish haqidagi farqlarning sabablari.
a) malakasiz mehnat bozori; b) malakali mehnat bozori.
egri chizig‘i chapga suriladi, ya’ni talab kamayadi (ish haqi ham kamaygan bo'ladi).

Talab egri chizig‘i o‘ng tomonga surilganda ish kuchiga talab oshgan bo‘ladi. Demak, ish kuchini mehnatga jalb etish uchun ko‘proq haq to‘lashga to‘g‘ri keladi.

Lekin ish haqidagi barcha o’zgarishlarni mehnatga bo'lgan talab va taklifning o'zgarishiga bog‘liq deb hisoblab bo'lmaydi. Buning ma’nosi shundaki, ish haqi stavkalariga bozordan tashqaridagi omillar ham ta’sir etadi.

Turli xil mintaqalardagi ish haqiga bo‘lgan farqlar; xodimlarni ishga qabul qilishda ularni ayrimlarini boshqa xil xodimlardan afzal bilib yuqori haq to'lash. Shu yerning o'zida ham subyektiv omillar ta’siri ko‘rinib turibdi, masalan, erkaklarni ishga olishga rozi bo‘lishadi, ayollar haqida esa o‘ylab qolishadi; yoki xodimning yoshi, millati, ilgarilari qanday ishda, qayerda ishlaganligi kabi sabablar hisobga olinadi; bozordan tashqari omillarga ish haqi darajasini davlat tomonidan boshqarilishi, o'rnatilishi, ishdan tashqari qolib ishlash, ish kuning uzunligi kabilar qonuniy tartibda belgilanishi kabilar ham kiradi. Bozordan tashqari ayrim omillar mehnat talabi va taklifiga ta’sir etib, ish haqini ham o'zgartiradi. Masalan, ayrim mintaqalarda ish haqin. yuqori bo‘lishi ish kuchini yetishmasligi oqibatidir.

Krshilar yashab turgan joylaridan boshqa mintaqalarga borishni xohlamaydilar va o‘z joylarida ish kuchining miqdorini oshirib yubo- radilar. Natijada mehnatga haq to‘lash darajasi pasayib ketadi.

Asosiy iboralar va tushunchalar

Mehnat bozori, mehnat bozorida talab, mehnat bozorida taklif, mehnat bozorida muvozanat, mehnat bozori konyunkturasi, mehnat bozorining shakllanishi, mehnat resurslari, mehnat bozorining rivojlanish bosqichlari, bandlik darajasi, mehnat bozorini tartibga solish, mehnat bozorining tarkibiy qismi.

Nazorat savollari

1.