|
Bir ishlab chiqarish omili o‘zgargandagi ishlab chiqarish natijalari
Mehnat sarfi (L)
|
Kapilal sarfi (K)
|
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi
(Q)
|
O'rtacha mahsulot (Q/L)
|
Pirovard mahsulot (Q/L)
|
0
|
10
|
0
|
-
|
-
|
1
|
10
|
10
|
10
|
10
|
2
|
10
|
30
|
15
|
20
|
3
|
10
|
60
|
20
|
30
|
4
|
10
|
80
|
20
|
20
|
5
|
10
|
95
|
19
|
15
|
6
|
10
|
108
|
18
|
13
|
7
|
10
|
112
|
16
|
-4
|
8
|
10
|
112
|
14
|
0
|
9
|
10
|
108
|
12
|
-4
|
10
|
10
|
100
|
10
|
-8
|
Shu jadval ma’lumotlari asosida 30-chizma tahlil qilinsa, mahsulot hajmi 112 birlikka yetguncha ko‘payib, keyin pasayish (37a-chizma) kuzatiladi.
Q — mahsulot hajmi
L — mehnat sarfi
37 a-chizma. Ishlab chiqarish omilining o'zgarishini ishlab
chiqarish hajmiga ta’siri.
149
Pirovard mahsulot egri chizig‘i 37a-chizmada garizontal o‘qni ishlab chiqarish umumiy hajmining eng ko‘p darajasida kesib o‘tgan: Q/L=l 12/8. Bunga sabab, ishchini bittaga ko‘paytirsa, mahsulot ishlab chiqarish hajmi pasayadi. Natijada shu ishchi uchun pirovard mahsulot nisbiy, samarasiz bo‘ladi.
Ko‘rinib turibdiki, bitta ishchi bir kunda 10 birlik hajmda mahsulot ishlab chiqarsa, yollangan ikkinchi ishchi olingandan keyin 20 birlik mahsulot ishlab chiqariladi. Natijada 2 kunda 2 ishchi 30 birlik mahsulot ishlab chiqaradi (10+20). Shunda o‘rtacha unumdorlik 15 birlikka yetadi.
Pirovard mahsulot o‘rtacha mahsulotga teng kelganda, o‘rtacha mahsulot egri chizig‘i eng yuqori darajaga chiqadi. Bu holat chizmada M nuqtada ko‘rinadi (37 b-chizma).
37 b-chiz/na. Ishlab chiqarish omilining bittasi o'zgargandagi mahsulot ishlab chiqarish egri chizig'i.
Samaraning kamayib borish qonuni
Samaraning kamayib borish qonuni qisqa davrdagi ishlab chiqarish holatida ishlatiladi. Bu qonun ma’lum xil texnologiya mavjud bo‘lgan sharoitda qo‘llaniladi. Agar texnika-texnologiya takomillashib o'zgarsa, ishlab chiqarish hajmi ko'payadi, mehnat sarfi esa ortib boradi. Bu xarajat 8 birlikdan oshgandan so‘ng jonli mehnat samarasi pasayadi. Demak, yuqorida ko‘rsatilgan qonun ishlagan bo‘ladi.
Qonun shuni ko'rsatadiki, ma’lum darajadan so‘ng ishlab chiqarish omillarining qo'shimcha xarajatlari foyda bermaydi. 38-chizma ham shuni ko‘rsatadi.
Ishlab chiqarish hajmi
38-chiima. Texnologiyaning yaxshilanishining ishlab chiqarishga ta’siri.
Uzoq bozor davridagi ishlab chiqarish
O'isqa davrda ishlab chiqarish omillaridan biri o‘zgaruvchan, boshqalari o‘zgarmay qolsa ishlab chiqarishning rivojlanishi, ken- gayishi o‘zgaruvchan omillar qaytimining (unumdorligining) kamayib borishi qoidasiga bo‘ysinadi.
Uzoq davrda, firma barcha ishlab chiqarish omillarini o‘zgartirish imkoniyatiga ega. Ishlab chiqarish hajmini tejash qoidasi amal qiladi. Agar shu mavjud texnologiya sharoitida ishlab chiqarish hajmini oshirish barcha resurslarni teng miqdorda, proporsiyada oshirib borish hisobiga ta’minlansa, ishlab chiqarish samarador bo‘ladi, ishlab chiqarish ko‘lamining o'zgarishi holati sodir bo‘ladi.
Uzoq davr — shunday vaqt oraligiki, bunda barcha omillarni — mehnat, material xarajatlarini o‘zgartirish uchun vaqt yetarli bo‘ladi. Bunday ishlab chiqarish omillari «o‘zgaruvchan omillar» deb yuritiladi. Uzoq davrda korxona quwatini ham o'zgartirish imkoniyati bor, lekin turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish muddati turlicha. Bunga sabab mahsulotni ishlab chiqarishning murakkabligi, xususiyatlari, og‘ir-yengiIligidir. Masalan: salqin ichimliklar uchun uzoq davr 12 kun bo‘lsa, neft-kimyo yoki avtomobil firmalari uchun 10 yil muddatni tashkil etadi. Farazga ko‘ra, dastlabki ishlab chiqarish hajmining ishlab chiqarish omillari (funksiyalari) quyidagicha:
Q0= f (K, L)
Unda ishlatiladigan resurslar hajmini N marta oshirgandan so‘ng ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha ko‘rinish oladi:
Q2= f (NK, NL)
Bunda ishlab chiqarish hajmining o'sishi turlicha bo‘lishi mumkin: a) Resurslarni N marta oshirish bilan ishlab chiqarish hajmi ham N marta oshsa (Q,=N x Q0), ishlab chiqarish resurslarining qaytimi (unumdorligi) doimiy bo‘ladi: Qa= ab = bs;
К — kapital
39-chizma. Resurslar o‘zgarishining ishlab chiqarish hajmiga ta’siri.
b) agar ishlab chiqarish hajmi N martadan kam ko‘paysa (Q, L NxQ0), ishlab chiqarish ko‘lamining kamayib borish holati sodir bo‘ladi QA
40-chizma. Ishlab chiqarish hajmini mo'ljaldagidan kamayishining oqibatlari.
Ishlab chiqarishni har safar oshirib borish shunga yarasha resurslar sarfini talab etadi.
d) agar ishlab chiqarish N martadan ko‘p oshsa (Q,>NxQ0), unda ishlab chiqarish hajmining o'sishidan olinadigan qaytim (foyda) ko‘payadi. QA>ab>bs;
41-chizmada buni ko‘rish murnkin.
41-chizma. Ishlab chiqarish o'sishining resurslar sarfini kamayishiga ta’siri.
Ishlab chiqarish funksiyalarini ifodalovchi yana bitta belgini, ya’ni resurslarning o'xshashligi belgisini kiritsak, u holda resurslarni N maria ko'payib borishi bilan ishlab chiqarish Nt maria oshadi:
Q,(NK,NL)= Nt Q0(KL).
t—funksiyalarning yoki resurslarning o‘xshashligi darajasini ko‘r- satadi.
0‘xshashlik darajasi ishlab chiqarish ko’lamini oshirish hisobiga olingan qaytimni (foydani) ko’rsatadi.
agar t=l bo‘lsa, ishlab chiqarish omillari o‘xshash, qaytim doimiy bo‘ladi.
agar t
d) agar t>l bo‘lsa, ishlab chiqarish ko‘lamining o'sishidan olinadigan natija ko‘payib boradi.I
Agar bu mulohazalarni chizmada ko'rsatadigan bo‘lsa, ishlab chiqarish ko‘lamining qaytimi ko‘rsatkichni koordinata o‘qining boshlanishidan chiqqan o‘q uzunligidagi masofa ifodalashi murnkin, ya’ni izokvantalar o‘rtasidagi ishlab chiqarish hajmlari ifodalaydi:
(Q)-Q, 2Q, 3Q va hokazo.
Asosiy iboralar va tushunchalar
Ishlab chiqarish jarayoni — bu xomashyo va materiallarni tayyor mahsulotga aylantirish jarayoni.
Ishlab chiqarish omillari - bu mehnat, kapital, xomashyo va materiallar.
«Mehnat» — kishilarning tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish borasidagi jismoniy hamda aqliy mehnati qobiliyatlariga aytiladi.
«Ishlab chiqarish funksiyasi» — ishlab chiqariladigan mahsulot hajmlari firma sarf qiladigan mehnat va kapital resurslari hajmiga bog'Iiqligi.
«Izokvanta» — bir xil hajmda mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlashda ishlatiladigan barcha ishlab chiqarish omillarining joylashishini ifoda etuvchi egri chiziq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
