0‘zbekiston respublikasi oliv va orta maxsus ta’lim vazirligi

Ishontirish ~ boi alarm axloqiy tarbivalashda katta yordam beradi (^uKasal bo‘lmaslik uchun ovqatlanishdan oldin qo'lni yuvish kerak'\ “0‘itog‘ini urish yomoif). Ishontirish o'z navbatida namuna ko‘rsatishni talab etadi. Namuna bolaning blrinchi signal tizimiga faol ta’sir ko'rsatib, harakatlanish uchun aniq timsolni hos 11 qiladi va o'z navbatida bolada ax­loqiy ong, his-tuyg^;u, ishonchni tarklb toptirib. uning faoliigini oshiradi.
11 Axloqiy xulq-atvorni shaklantirish uslublari, Mashq ~ axloqiy xulq va odatlami tarbiyalashning eng ta'sirli uslubidir. Unga qoidalarni mashq qildirish - foydali odatlarni qavtarish kiradi. Eslatish, o'rgatilgan tajribani yangilasK, nazorat - o'rgatilgan odatning to'g'ri va samarali ekanligini tekshirish, o'z-o'zini nazorat qilish, bolani faollashtiruvchi shaxsiv gigi- ena qoidalari, ovqatlanish madaniyati. ko'cbada, maktabgacha ta'lim mu- assasasida xulq madaniyatini egallashni mashq qildirish bunga misol bo‘la oladi. Mashq qildirish natijasida bolada malaka va odatlar tarkib topadi.
Mashq uslubining samaradorligi quyidagi shart-sharoitlami hisobga olishni talab qiladi: l)mashqlartizimi; 2)ularningmazmuni; 3)mashqning tushunarli bodishi; 4) hajmi; 5) takrorlash tezligi; 6) nazorat va tuzatish; 7) iarbiyalanuvchilarning Individual o'zigaxosliklari; 8) mashqni bajarish joyi va vaqti; 9) individual, guruhli va jamoaviy mashq shakllarini uy- g'unlashtirish: 10) motivatsiya hosil qilish va rag’batlantirish. Mazkur omillar orasida mashqning hajmi va sur’ati hamda kutiladigan natija o'r- tasida to'g'ridan-to'g'ri aloqadorlik mavjud: mashq qanchalik ko'p va tez-tez bajarilsa, uning yordamida shakllantiriladigan sifatlar shunchalik tez rivojlanadi.
Talab — tarbiyalash maqsadida boladan biror narsani qaf iyat bilan so'rab turish bodib, tarbiyalanuvchilarning ma'lum bir faoliyatini rag'batlaydi yoki bartaraf etishga xizmat qiladi.
Taqdim etish shakliga ko'ra bevosita va bilvosita talab farqlanadi. Bevosita talab uchun qat'iylik. aniqlik, mohiyatning tushunarli bolishi xos bo‘lib, keskin ohang, yuz harakat-lari uyg'unligj aks etadi.
Bilvosita talab (maslahat berish, yalinish, ta’kidlash. qavtarish) bevo­sita talabdan farqli ravishda bolada qayg‘urish, qiziqish, intlllsh kabi psi- xologik omillarni chaqirishga xizmat qiladi.

Maslahai berish orqali holada ma'lum xatti-harakatning toy dal i ekanM- gigaishonch hosil qilinadi. Bola qachonki bildirilayotgan fikrni o‘zi uchun muhim ekanligiga ishonch hosil qila olgandagina maslahatni qabul qiladi.

Yalinish - agarda boshqa talab qilish ko‘rinishi kor qilmasligiga ko‘zi yetsa, bola qalbida mehrni yangilash, uyg'otish maqsadida uni biror nar- saga ko'ndirish uchun iltimos qilish, ohinib so'rashdir,
Ta 'kidlctsh - bolalar bilan o'tkazilgan har bir vaziyatda, ularga malol kelmaydigan axloqiv mazmunni uqtirib, tayinlashdir.
Qaytarish — bola.jahli chiqib, qizishib biror kor-hol, yomonlikqilishga qaror qilsa yoki vajohati shuni ko‘rsatsa, uni bunday nomaqbui, nojo'ya ishdan, xatti-harakatdan o'zini tutishga undash, liyish.
O 'rgadsh — bolaga biror ish-harakat (inasalan. turli joy va vaziyatlarda o’zini tutishni, gapiris-hni va boshqalar) bajarish usulini, yoM-yo'rughni tushuntirish, bildirish vashu ishni mustaqil bajaraoladigan qilish. Mazkui usiubni to'g^lri qo'llash qoidalariga quyidagilar kiradi:

• 
  Tarbivachi va tarbiyalanuvchilar tarbiya maqsad/ni aniq tasawurga ega bodishlari'lozim. Ayniqsa, bola o’rgatilayotgan ish-harakatning nima uchun xizmat qilishini rushunib yctmasa, tarbiyachining harakati zove ketadi.
  
• 
  Ish-harakatni bajarishga o'rgatishda buyruqqa emas, tushuntirishga asoslanish lozim. Masai an: “Qo'shnilar bilan salomlashib yursang, ulat senivaxshi ko‘rishadi". “Seni chiroyli kuladi deyishlari uchun tishlaringni yuvib yurishing kerak" va boshqalar.
  

-.Bolalarga o‘rgatiladigan ish-harakat uchun maqbui vaqt va miqdoi hisobga olinishi lozim. Odatlantirish uchun ma'lum muddat zarur. sho- shilish kerak emas. Dastlab bolani harakatlarni to‘g‘ri bajarishi haqida qayg‘urish, key in uni tez amaiga oshirishtga intilish zarur,

• 
  Bolaga harakatlar qanday bajarilishini, natijasi nirna bilan tugashini ko'rsatib berish lozim. Masalan, toza va iflos poyabzal, silliq va g‘ijim- langan kivimni taqqoslab ko‘rsatish orqali bolani bunday holatlarni bar- taraf etishga 0‘rgatib borish mumkin.
  
• 
  O'rgatish doimiy nazoratni talab etadi. Nazorat chin ko'ngildan, qiziqish bilan amaiga oshirilishi, zarda-jahl tarzida bo’lmasligi hamda o'z-o’xini nazorat qilish bilan uyg‘unlikda olib borilishi lozim.
  
• 
  Ohgatish o*yi.n orqali amaiga oshirilsa, yaxshi samara beradi. O'yinda bola belgilangan qoidalarni hoshqaiarning majburlashisiz.ham o^£z xohishiga ko‘ra bajaradi.
  

Muammoli vaziyat o'zming ahamiyati jihatidan mashqqayaqin turadi. ammo uning o‘ziga xos tomoni bolada faollik, ijodkorlik, mustaqillik namoyon bo'lishi uchun sharoit yaratadi, Dastlab hikoya-vaziyat tavsiva etiladi. masalan. birorta hikoya ma'lum bir yerida hrxtatiladi.

Tarbivachi bolaiarga hikoyadagi qahramonlar xulqini baholashni tavsiya etadi. Bolalarning javoblari muhokama etiladi va hikoyadagi ijobiy, insoniy xulq haqida bir fikrga keiinadi. Keyinchalik bolaiarga real muammoli vaziyat taklif etiladi: futbol o'yini ketyapti. Bir jamoaning sardori vaxshi o'yinchi. uning jamoasi har doim yutib ehiqadi. Mana shunday voqea sodir bo^vIdi: u jamoadagi bir o'yinchini koptokni noto'g'ri tepgani uchun qattiq uradi. Undan o'yinchi bilan qo‘pol munosabatda bodgani uchun o'vinchidan kechirim so'rash talab etiladi. IJ kechirim so'rashdan bosh tortadi. demak. uni o’yindan chetlashtirish kerak. Katta guruh bolalariga awal tarbiyachining yordamida, keyinchalik esa mustaqil ravishda bu muammoni hal ctish tavsiya etiladi.
HI Axloqiy motivatsiyani hosil qiluvchl uslublar. Bu guruh uslub- laridan tarbivachi bolaiarda ijobiy axloqiy sifatlarni mustahkamlash, bola xulqidagi salbiy tomoni ami yo’qotish maqsadida foydalanadi. B Linda koyish, maqtash, taqdirlash. ta'qiqlash, tahsinlash, tergash. uyaltirish. shavqlantirish kabi uslublardan foydalaniladi. Koyish - jazo berishning yengil tun. Bolaga tanbehlovchi so'zaytish. tanbehberish, urishib qo'yish. Maqtash - bolani uning o'ziga yoki boshqalar oldida vaxshi tomonlarini ko'rsatib gapirish, vaxshi qilib ko’rsatish. Taqdirlash - bolani qadrlash, rnunosibbaholash, bolaga uning qadri bor ekanhgini sezdirish. Ta’qiqlash - tarbiyaviv maqsadda bolaga biror narsani man etish. Tahsinlash - bolani “oiarin", “balli" kabi so‘zlar bilan qarshi olish. maqtab yulesak baholash. Tergash — vaqti-vaqti bilan bolaga etarli darajada qatuqqollikni namoyon qilib. tekshirib, nojo‘ya xatti-harakatlari uchun koyib. "yo‘- li”dan qaytarib turish. Uyaltirish - noma’qul qilig‘i uchun bolaga o‘ta noqulaylik tug'dirish, xljolat qildirish. Shavqlantirish - bolaning xulqi, muvafaqqiyatlari, kelajagiga g'oyat mamnunlik hissi bilan qiziqish, ruhiy koharinkilik bilan zavqlanish, zavqlantirish. qanoatlantirish.
.. . . . . . Jamoa (lotincha "kollektivus" vis,Mima.