0‘zbekiston respublikasi oliv va orta maxsus ta’lim vazirligi

rivojlanish» va oqibatlarning barcha niiqdony imkoniyatlari nati- «Aqliy tarhiya» jasida kelib chiqadigan aql kuchi liamda fikrlash- tushunchasi nirtg rivojianish jaray on ini tushunish mumkin.
Aqliy rivojianish atamasi bilan bir qatorda '‘aqliy kamolot” atamasi ham qoMlaniladi. Aqliy kamolot - bu yoshning o‘sib. tajribaning boyib borishi munosabati bilan bolaning aqliy faoliyatida ro‘y beradigan miqdor va si fat o'zgarishJ arming majmuasidir.
Maktabgacha ta'lim yoshida bilimlar tez sur^:atlar bilan boyib boradi, nutq shakllanadi. bilish j a ray on lari takomi.llashadh bo l a eng oddiv aq­liy feoliyat usullarini egallab oladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bo- lalarning aqliy rivojlanishini ta’minlash ularning kelajakdagi butun fa- olivatlari uchun katta ahamiyatga ega bo'ladi. Bola ijtimoiy muhit ta’- sirida aqliy tontondan rivojlanib boradi. Tevarak-atrofdagi kishilar bilan muomaia qilish jarayonida u tilni va u bilan birga tarkib topgan tushun- chalar lizimini o‘zlashtiradi. Natijada maktabgacha ta’lim voshidavoq bola tilni shunchalik egallab oladiki. undan muomaia vositasi sifatida er- kin foydalana oladigan bo'lib qoladi.
XXasrningso'ngichoragidapsixologikvapedagogikadabiyotlardata’- limjarayoniningsamaradorligigata’sirko‘rsatuvchi pedagogikyondashuv va tamoyillami arnalga oshirish ko‘plab ta'riflanganligini ko‘rish mtim- kin. Jumladan, “aqliy rivojianish” tushunchasi keng qohlaniladi. lekin qandav belgilariga ko‘ra inson aqli, uning aqliy rivojianish daraiasi ha- qida fikr yuritish mumkin degan savolga bir mazmunli javob bcrilmaydi. Barcha psixologlar aqliy rivojlanishda ta’lim asosiy, hal qiluvchilik rolini o’ynashini e'tirof etadi. Bu insonmng ijtimoiy tabiatidan kelib chiqadi. Ma’lumki, insonning psixik rivojianish! u yasfhayotgan ijtimoiy- tarixiv shart-sharoitlarda aniqlanadi. 0‘z hayolining birinchi kunidanoq bola kattalar ta’siri ostida ijtimoiy tajribani o'zlaslilira boshlaydi. Bu tajribalarni o‘zlashtirish jarayonida bolaning aqliy rivojlanishi. uning insoniy qobiliyatlarining shakllanishi sodir bo'ladi.
Olimlar orasidagi ba’zi xilma-xillik aqliy rivojlanishda bilimlarning roli qandayligi haqidagi masalani keltirib chiqaradi. Adasalan, A.N. Leontev bilimlar bilan aqliy rivojianish, xuddl shunday rivojianish o'na­si da aniq teng ishorasini qoXadi. Uning fikricha. insoniy at tajribasini

■^<oⁱziashtirish^,: butunlay bola yashayotgan va rivojlanayotgan ijtimo- iy sharoitlarda qodga kiritilganligi bilan xarakterlanadi. Boshqa olim- lar (F.N. Kabanov-Meller, V.A. Krutetskiy) bilimlami ahamiyatini pa- saytirmavdi; biroq uni mutlaqlashtirmaydi ham. Ular bilim aqliy rivoj­lanish sharti sifatida aks etadi, lekin uning tuzilishiga kirmaydi, deb hi- soblashadi. Mazkur mualliflarning fikricha, aqliy rivojlanish faqatgina bilimni o'zinigina emas. insonning mazkur bilimni yangi sharoitlarda o'zlashtirish, qodlay olish, uzatish imkoniyatidan kelib chiqadi.

Z.I.Kalmikov esa quyidagi ta'rifni takljf etadi: aqliy rivojlanish - inson psixikasining individual o'ziga xosliklaridan, u yashayotgan ijtimoiy- tarixiy sharoitlar bilan bog'liqlikda hayotiy tajribalarning oshib borishi va uning yoshi bilan aloqadorlikdagi intellektual faoliyatidan kelib ehiqadigan miqdoriy va sifat o^!zgarishlarining murakkab dinamik lizimi. Insoniyat tajribasmi qanchalik o'zlashtirganiik aqliy rivojlanishda hal qiluvehi omil sifatida aks etadi. Amaliy bilimlar zaxirasi aqliy rivojlamshning tuzilishiga kimvchi tarkibiv qismlardan biri sifatida qaralishi kerak. Amaliy bilimlar zaxirasi bilan bir qatorda aqliy rivojlanishning tuzilishida tadim olganlik o‘z aksini topadi. Tadim olganlik - bu aql sifatini shakllantiruvchi shaxs intellektual xususiyatlarining tizimi.
Aqliy rivojlanish quyidagi tushunchalar tizimini o'z ichiga qamrab oladi: aqlning ieranligi bola yangi materialni egallashda mavhumlashtira olishi mumkin bodgan belgilarning muhimligi uni o'zlashtirish bosqichi va ularning umumlashganlik darajasida namoyon bodadi; aqlning sustligi qarama-qarshilikda: bir qoliplikka. fikrlashdagi odatiylikka moyillikda. bir harakatlar tizimi dan boshqasiga o'tisbdagi qiyinchilikda namoyon bodadi;.fikrning moslashuvchanligi maqsadga muvofiq o'zgamvchan- likni talab etadi; aqlning barqarorligi bolaga vazifalarni fikriy hal etish, ularning butun belgilarini xotirada eslab qolishga imkon beradi. Bu sifat tasniflashga oid biror vazifani hal etishda aniq kodinadiy/z^ny faoliyatning anglanganligi - uning mahsuti sifatida so‘z orqali ifoda etish imkoniyatida aks etadigan aqlning sif'ati; aqlning musfaqilligi - yangi biiimlarni. vazifalarni hal etishnlng yangi yodlarini faol izlashda namoyon bodadi; fikrning tejamkorligi - kam vaqt sarflab vetarlichg biiimlarni egallav olisbda aks etadi.