0‘zbekiston respublikasi oliv va orta maxsus ta’lim vazirligi

ll~rasm. Bolalar jamoasini shakllantirish bosqichlari
Ikkinchi bosqich - bo la I at’ guru hitting barqaror bodishini la’min­iash dir. Bu davrga kelib bolalar ancha mustaqil hatnda tashkilotchiilk qobiliyatini egallagan bodadilar. Birgalikdagi faoliy aming murakkab maqsadlari oldingan suriladi - o‘yin-mohnatga od'gatiladi. Bu bosqich-' da tarbiyachining vazifasi bolalarda tashkilotchilik qobiliyatini shakl- lantirishdir. Mashgddot odkazayotganda uning o^;zi hammaga kobinib turishi, so'zi esa hamma uchun tushunarli bodishi 1‘ozim. U bolalarni o^;z od*toqlarining ishini tahlil qilishga jalb qilish orqali ularni izlanuv- chanlikka, rostgo'ylikka obgatadi, Tarbiyacbi bolalarning o‘z tengdosh-' lariga xayrixoh bo Vi is hi a r ini tarbiyalaydt.
Bolalar jamoaslning yuqori bosqichI ularda mustaqiilikning ortishi hi lan bclgilanadi: ular o'zlari birlashadilar. o‘zaro munosabatlarni o*z- lari boshqaradilar. ayrim jamoa a’zolari xulqini o'zlari hal etadilar. Bu bosqich da o'zini jamoa a’zosi sifatida anglab olish vuzaga keladi. Bo­lalar vaqt-vaqti bilan hamma uchun kerak bodgan topshiriq va vazifa-




larni bajarishadi (navbatchilik, jonivor va o'simliklarni parvarish qilish, bayramga guriih xonasirti bezatish). Bu bosqiehda tarbiyachining tutgan yoMi o'zgaradi. u bevosita ta'sir ko'rsatishdan bilvosita ta'sir ko'rsa- tishga o‘tadi: u maslahatchi. katta yoshdagi o’rtoq tolini bajaradi. yax- shi tashkilotehilarning- tashahbusini qo'llah-quvvatlaydk tortinchoq bo- lalaming jamoa bilan birgalikda harakatlanishlariga doir tushuntirish ish- larini olib boradj.


Jamoacia tarbivalash
jarayonida maktabga-
cha ta’lim yoshidagi
bolalarda axloqiy sifat-
larni tarkib toptirish


Bolalarni jamoada tarbiyalash jarayonida
qator axloqiy sifatlarni tarkib toptirish imko-
niyati inavjiid: insonparvarlik, intizomlilik
vatanparvarlik va boshqalar. Vlaktabgacha ta"-
lim yoshidagi bolalarda jamoatchilik mono-
sabatlarining boshlang'ich belgilari axloqiy si-
fatlarni n.g murakkab guruhidir. Bunga bolalanting dcPstlashishi. bir-
ga 0‘ynash va mehnat qilish xohishi, qobiliyati. boshqalarning qizi-
shi, xohish-istaklarini hisobga olishi, bir-biriga yordam bera oiishi,
topshiriqni vijdonan bajarishi, umumiy ish va umumiy buyumlar uchun
g'amxo'rlik qilishv kabi axloqiy sifatlar majmuasi kiradi. Bimdav his-
tuyghi. tasavvur, tushunchalar bola shaxsining ijtimoiy yo⁴naltirilgan
holda sbakharu shiga yordam be rad i, bolada insonparvarlikning dastlabki
namunalari shakllanadi.
Insonparvarlikhiss! axloq me'yorlari va qoidalarini o'rgatish asosida rivojlanadi. Buning uchun bolalarni vaxshi ishlarni qilishga o’rgatib borish kerak. Insonparvarlik hiss ini tarbiyaiashda maktabgacha yosh guru- hini hisobga olish zarur. Mazkur jarayonda bolalarga namuna ko'rsatish. svujetli o'yinlar, videoroliklardan fcydalanish vaxshi samara beradi.
Bolalarni o'zaro bir-btrlariga mehribori bo'lishga o'rgahb borishda esa ularning bir-birlarini yoqtirishga asoslangan aloqalarini tashkil etish. o'zaro munosabatlarini yo⁴Iga qo'yish, rag⁴batiantirish va qoMlab- quvvatlash zarur.
Bolalar ay rim ishlarning uddasidan chiqib, boshqa bolalarni kamsitsa- lar. tarbiyachi bolaga biror narsani bilmagan o'rtoghga o'rgatish, kerafc- ligi, o'zini-o’zi maqtash yarashmasligini kishuntiradi ("Sen Alisherga qanday va nima qilish keraktigini okgat, shunda Alisher ham robotni xuddi sendek yasav oladi”).
lik yosh da bolalar bir-biri bilan o’ynaganda xalaqit bermaslik, o'yinchoqni tortib olmaslik, kerak bodsa so‘rab olish. o.’ftogk o'ynab




bo‘lguncha kutib turish kabi xususiyailarni o'zlariga singdkib borishadi. Natijada bolalarda ijobly lmmosabatning dastJabki shakllari namoyon boia boshlaydi. birga cVvnash islagi paydo bo'ladi. J'arbiyachi csa. o^;z navbatida bund ay ijobiv munosabatni, birgalikdagi faoliyami rag "bat l an- tirib borishi maqsadga muvofiq.
O'rta yosh gurnhi bolalarida xushmuomahlik, c/rtog‘iga achinish, xursandchihgidan quvonish, uni xursand qilish, narsasini bo^; 1 ishish kabi jihatlar tarkib toptirib boriladi, Bolaiar o'vinchoqdan birgalikda foydalanishni kelishib oladilar. o‘vinda kim qaysi rolni bajarisbini tortishmay o song in a hal etadilar. hir-birlariga umumiy ishda va hoshqa- larga yordam beradilar.
Katta va inaktabgacha yosh guruhi bolalarining o'/ tengdoshlariga munosabati ongli tusda bo'ladi, Bu yoshdagi boialar o'z tengdoshiariga mehribon. kasal ho‘lganda g'amxoklik qiladigan bo"lib q.oladilar. bu yoshdagi bolalarda jamoatchilikning dastlabki narnunalari shakllanadi. Tonishuviarni haqqoniy hal etadilar, ohtog’ining nohaqligini unga tu- shuntira oladilar.
Maktabgacha yosh davridan boshlab bolalami intizomlilikka o’rgatib borish zarur. Buning uchun quyidagi pedagogik shart-sharoillarni hisobga olish lozitn;

1. 
   Maktabgacha taMim yoshidagl bolalarda intizomlilikni tarbiyalashda tarbiyachi. ota-onalar va kattalar obro'yi, o'zaro tnunosabatlari eng muhim va birinchi darajali ahamiyatga ega.
   
2. 
   Bolalami intizomlilikka o'rgatishda aniq tuzilgan kun tartibi ham muhimdir. Bolalami doimiy ravishda kun davomida bajariladigan ish- harakatlarga odatlantirib borish zarur,
   
3. 
   Guruh xonasining tailih bilan jiho/Jangani, ns bob-a n j om 1 a rn i n g to‘g‘ri joylashtirilishi ham intizomlilikni tarkib toptirishda. muhim aha- miyatga ega.
   
4. 
   Bolaiar guruhida ulaming qiziqishi. rivojlanishi. yosh xususiyatiga mos bo'lgan o'yinchoqlanting yetarlicha bodishi - turli xil faolivatni bosh lash va rivojlantirish. birgalikda o'ynash, mehnat qilish, qiziqishlar bo’yicha mashg'ulot bilan band bo'lishga sharoit yaratadi va nomaqbu! xatti-harakatlarning oldini oladi.
   
5. 
   Bolalarda intizomlilikni tarbiyalashda bolaning ongliligiga asos- lanish kerak. Bulling uchun kattalar bola talab qilinayotgan narsani nima uchun bajarishi keraldigini unga vaxshilab tushuntirishlari kerak.
   

Bola muayyan qoidani egallab olgandan sodig topshiriqni aniq'va todiq bajarishga harakat qilad-i.

6. 
   Tarbiyachi bolaiar guruhida iltifotlilik muhitini yaratish uchun bolalarning faoliyatlari xilma-xil va mazmunli bodishiga.e’tibor beradi. Bu bolalarda doimo biror is'h bilan mashg‘ul bodishga intiiish uyg'otadi, ularning hayotini vodga qo^;yadh inlizomlilikni tarkib toptirishga ijobiy ta*sir ko'rsatadi.
   

Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda tarbiyalanishi lozim bo‘J- gan yana bir axloqiy fazilat - vat anparvarlikd i r. Vatanparvarlik - tari- xiy hodisa. U tarixan odamlarning bayot yo'lining pay do bodishi va shakllanishi ham da uning butun tarixi davomida unga yoddosh bo'lib kelgan, u bilan birga o'zagaradi va rivojlanadi.
Vatanparvarlik bare ha tarixi y davrlar va bare ha avlod uchun xos xusu- siyatdir. Jamiyatning rivojlanishi, mavjud shart-sharoitlarning o'zgarishi bilan vatanparvarlik tushunchasi mazmim-mohiyati ham. o'ziga xos abamiyat kasb etib boradi. Vatanparvarlik tushunchasining mohiyatini anglash uchun har bir davlatning tashki! topishi va mustahkamlanishi, uning milliy mustaqilhk uchun kurashi bilan bogdiq tarixiy genezisidan xabardor bo dish lozim. Ana shu sababli vatanparvarlik mlnglab yillar davomida odamlarda shakllangan vuksak hlssiyotdir.
Vatanparvarlik va insonning vatanparvarlik hissivoti qator o’zgarib boruvchi omillarga bog'liq. Ijtimoiy hodisa sifatida vatanparvarli'kning paydo bodishi, uning hayotiyligi uning o‘z tabialiga va kehb chiqishiga ko‘ra obyektiv asosga ega ekanligi bilan izohlanadi. Inson har doim oddning tug*ilib o'sgan joyi, o'zining tarixiv Vataniga ega bodadi. U har doim turli aloqadorliklar, shu jumladan, u yashayotgan, rivojlangan, kelajagini davom ettirish imkoniyatiga ega bodgan atrof-muhit bilan o*zaro bogdiqdir. Ay nan mazkur va boshqa. omillar vatanparvarlik tu- shunchasi bilan bevosita -bogdiqdir, Vatanparvarlik ijtimoiy-axloqiy qadriyat sifatida insonivatning birligi, uning ■taqdirining umumiyligi. bar .birxalqning mill iy o'ziga xosliklarini saqiab qolishini aks ettiradi.
“Vatan" atamasi aslida arabcha so'z bodib, “ona yurt" ma'nosini bildiradi, Vatan tushunchasi keng va tor ma'noda qodlaniladi. Bir xaiq vakillari jamuljam yashab turgan, ularning ajdodlari azai-azaldan istiqo- mat qilgan hudud nazarda tutilsa, bu keng ma'nodagi tushunchadir. Kishi tug*ilib o‘sgan uv, mahalla, qishloq nazarda tutilsa, bu tor ma’nodagi tushunchadir⁵. ²⁵


25, A.lbrohimov, X.Sultonov. N.Jcrrayev Vatan tuyg*usL-T._f «0'zbekiston», 1996. - 139-b.
119




O‘zbekietonninr kelajakda buyuk davlalga aylanishi 0‘zbekiston Pre- zidenti I.A.Karimov aytib origanidek. to'rtta mauiaviy-axloqiy negizlar- ga asoslanadi. Bular:
umuminsoniy qadriyatlarga sodiqitk;

• 
  xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
  
• 
  insonning o'z imkoniyatlanqi erkin namoyon qilish;
  
• 
  vatanrarvarlik³⁶.
  

Mustaqil 0⁴zbekistonni buyuk davlat darajasidataraqqiy etishi uchun jamiyat ma’naviyatini rivojlantirish zaryr. Zero, ma’naviy kamol topgan insonlargina buyuk kelajak sari inttladilar. Ma'naviy yetuklikning eng muhim belgisi esa vatanparvarlikdir.
Vatanparvarlik shaxsning o'zi mansub bo'igan mi 11 at, tugrilib o'sgan vatani tarixidan g'uruiianishi, buguni to‘g‘risida qayg‘urishi hamda uning porloq istiqboliga bo'igan ishonchini ifoda etuvchi yuksak insoniy fazilat sanaladi.
^{4 4} Vatanparvarlik - o^;z taqdirini vatan, millat taqdiri bilan bog'lagan barcha kishilarga xos fazilat. Millat taraqqiyotining imkonivatlari. shorn shuhrati, obro'-eXibori ham shu millat kishilari vatanparvarlik tuyg'ush ning darajasi bilan bog‘liqdir^r.
Vatanparvarlik - tug‘ma, irsiy xususiyat etnas, baiki ta'lim tarbiva natijasida sliakllanadigan ma’naviy-axloqiy xislatdir. Bolalarni vatanpar­varlik ruhida tarbiyalash jarayoni insonda turli fazilatlarni shakllantirish, ya'ni aqliy, axloqiy. estetik, jismoniy, huquqiv, fuqarolik, milliy o'zlikni anglash, sofdillik. insonparvarlik. millatparvarlik va boshqalarning urn ti­nny majmuida tarkib topadi. Zero, millalni, xalqni o'z ezgu niyatiga yetishida Prezident I.A. Karimov ta'kidlaganidek, fuqarolarda, xususan voshlarda milliy mafkuraviv qarashni tarbiyalash, ay nan bugungi istiqlol sharoiti talablari borasidagi tad im iy-tarbiy a viy va ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni bartaraf etishda muhim vosita bo'lib xizmat qijishi mum- kin. Shuning uchun ham “milliy g' urur, milliy iftixor har qandav ishi- mizning poydevori bo'lmogM keralc'A ^{26 27 28 * *}


26. Karimov LA. O'zbekistonning o'z istiqlol va tai'aqqiyot yodi. - X, «0‘zbckiston». 1992. -65-b.


27. Yusupov E. Inson kamolotitiing rna’naviy asoslari. -T., «Universiiet», 1998. - 148-b.


28. Atadjanova Sh. Oilada o'spirin-yoshlami vatanparvarlik ruhida tarbiyalash da milliy


qadriyatlardan foydalanislining pedagogik asoslari: Pedagogika fanlari nomzodi ... diss.


— T.. 2001.-23-b.




Bu.muqaddas g'oyalar mi.Hati va e’tiqodidan qariy nazar, yosh avlod- ning, har bir fuqaroning ongiga singdirilishi kerak. Bugungi yoshlarda milliy g'urur. milliy luyg'u kabi tushunchalarni tarbiyalash vatanparvar- ljk muammosi bilan bogdiqligini har bir 0‘zbekiston fuqarosL farzand- lari “yaxshi anglamog'i va unga o'z ongi, ixtiyori, xohishi va istagi bilan munosabatda bo’lmog‘i darker".
0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti T.A.Karitnov mustaqillikni mus- tahkamlashning asosiy negizlaridan biri “vatanparvarlik” deb ko‘rsatar ekan. demak, bugun vatanparvarlik tarbiyasi davlat ahamiyatiga molik muammo sifatida qaralishini ta'kidlaydi.
Vatanparvarlikning ijtimoiv-pedagogik asoslari quyidagilardan ibo- ratdir:

• 
  vatanparvarlik. luyg‘usi ijtiraoiy munosabatlarni tashkil etish jarayo- nida shaxsning vatan hamda uning mavjudligi darajasiga nisbatan yon- dashuvida aks etadi;
  
• 
  vatanparvarlik tuyg'usiga eg a bo'lish shaxsning umumiy kamoloti, ma'naviv'dunyoqarashi, tafakkuri, shuningdek, hayotiy tajribasi negizida yuzaga keladi;
  
• 
  vatanparvarlik individual xususiyat bo⁴ lib. u tarixiy obyektiv sha- roitda namoyon bo’luvchi'psixologik-pedagogik hodisa hisoblanadi;
  

- vatanparvarlik hia’naviy ehtiyoj sifatida uzluksiz. tizimli hamda samarali tarzda tashkil etiiuvchi pedagogik-ijtimoiy tarbiya natijasida qaror topadi;

• 
  shaxsda vatanparvarlik tuyg'usini tarbiyalash uning ijtimoiy jami- yat bilan yakdilligini ta’mmlashga xlzmat qilish bilan birga davlat va xalq manfaatlariga uyg*un keladi,
  

Psixologik munosabatlarning barcha o'ziga xosliklarini qamrab olgan liolda, vatanparvarlik tuyg'usi o'zida kognitiv (biiishga oid), emotsionak va xulq-atvor ko‘nikmalarini aks ettiradi.