0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta'lim vazirligi 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

j

geometrik elementlari (unsurlari).
adval

Strelkali o‘tkazgichlarning asosiy oMchamlari

Rels turi	Krestovina markasi	Krestovina burchagi	Asosiy oichamlar
			a	b
R65	1/22	2°35’50”	31.86	39,26
R65, R50	1/18	3°10’12,5”	25,56	31,96
R65*	1/11	5i 1 ’40”	14,06	20,42
R65	1/11	5°11 ’40”	14,02	19,35
R50, R43	1/11	5i Г40”	14,43	19,10
R65	1/9	6°20’25”	15,19	15,85

2,4- jachaining davomi

I R.	50. R43	i/9	6°20’2 5”	! 5,42	[ 15.64 |
J 1оП		1 /6 sim	9''27‘45 "	6.93 | 10,61 !

160 km/s gacha teziiklar uchun relslar nishablici hiian

Cmzmaga strelkali o‘tkazgiehni ko'chiiish quvidagicha bajari- lacii: olkazgich markazidan belgilangan masshtabda to'g'ri yo‘i o‘qi bo'yiab krestovina markasining maxraj raqamiga tcng birlik olchab qo‘yiiadi va ushbu uzunlik oxirida vo‘i o’qiga perpendikulvar bir blriik i'markaning surat raqamiga teng) oichab qcAliadi; shundan sc’rtg olingan nuqtani olkazgich markazJ bilan hiriashtiriiadi.

Streikaii o‘tkazgichlar band qiiadigan yollar uzunligini qisqartirish hamda streikalarga qarab turis.hni yengiliashtirish raaqsadida ularni ixcham joylashrsrish kerak bo'Iadi

28. 
    rasmda streikaii o4-
    

l=2a+l
j/ | ?/1 / ^ I
f~2u+f
h-u-rfi -
ЫЛ b r
¹ si no.
J::-,.
q~'r
2.29- rasm. Streikaii oHk^gichSarning ^ondosh joylashnv
chizE!KSi,
kazgichlarning yondosh joy- lashuv chizmaiari ko‘isati!gan hamda strelkali o‘tkazgich markazlari orasidagi masofalar- ii? hisoblash fbimulaian kei- tirilgan. O'tl.azgichlar orasida­gi to'g'ri qo'yr.ia qiymati 1,2 va ... chizmalaaa baraka; tezligi. yo‘lning vaT.ifas; va jeyyshgan o‘rniga qarab harakat tarkib? - гшк hisobga olingan
hi-iaa topiladi. Ushbu qiymat miqdori 4.5 dan 25 mefrgaclia 5-chizmaIarda qc'yniayoi xaiig'i ^e) qiyma tip,a qarab qi'-adag; formufalar bilan topiladi

4. 
   chizma uchun: /’ = - (a - h)
   

tin a

4. 
   c
   ■- lb.
   hizma uchun: f = ■
   

Syezdlar, berk (to‘mtoq) kesishuvlar, strelkali ko‘chalar
Yoilarni ulash uchun keng tarqalgan qurilmalardan biri strelkali syezdlardir. Birlashtiriluvchi yoilarda joylashuviga qa­rab syezdlar oddiy, chorrahasimon va qisqartirilgan boiishi mumkin.
Oddiy syezd ikki oddiy yakka strelkali o‘tkazgichlar va ikki krestovina o‘zagi oraligida qo‘yiladigan birlashtiruvchi yoi / dan iborat boiadi (qolgan belgilar 2.28- rasmdagiga o‘xshash).

Syezddagi strelkali o‘tkazgichlar markazlarining koordinat- larini topish uchun 00, chizigi yoi o‘qiga (KL) va unga per- pendikulyar chiziqqa (yoi oraligiga) proyeksiyalanadi:

x = (26 + /) cos a = —; у - e = (2b + /)sina. tga ■
Oxirgi tenglamadan to‘g‘ri qo'yma uzunligi hisoblanadi:
/ = — - 2b. sin a
Syezd toiiq uzunligining proyeksiyasi:
X— 2 a + x.
Chorrahasimon yoki qo‘sh syezd (2.31- rasm) ikki oddiy syezdlarning kesishuvidan iborat boiib, to‘rt strelkali o‘tkazgich
2.31- rasm. Chorrahasimon syezd.
va krestovina o‘zaklari oralig‘idagi to‘mtoq (berk) kesishmadan tashkil topadi. В unday syezdiar ikki ketma-ket joyiashgan oddiy syezdlar uchun yetarlicha uzunlikda joy boimagan tanqis sha­roitlarda qoilanadi.
Qisqartirilgan syezdlar bir-biridan uzoqda katta oraliqda joy­iashgan yollar ulanishining umumiy uzunligini qisqartirish maqsadida qoilanadi.
Chorrahasimon s’ezdlar qurilishida va yoilaming harakat tarkibini bir yoldan boshqasiga olkazmasdan kesishuv joyla­rida berk turdagi kesishmalar quriladi. Ular to‘g‘ri va o‘lkir bur- chak ostida bajarilishi mumkin. Magistral temir yoilarda asosan j/9 va 1/11 krestovina markali o‘tkir burchakli to'mtoq kesish­malar qoilanadi. iJshbu kesishmalar kontrrelsii ikki olkir va ikki o‘tmas burchakli to‘rt krestovinaiardan iborat (2.32-rasm) boladi. To‘g^,:ri burchakli kesishmalarda esa barcha krestovinalar bir xil boladi.


2.32- rasm. Yoilaming «‘tkazgichsiz kesishuvi (to‘mtoq kesishuviar).

Relsli izlarning tuzilishi harakat tarkibi gildirak juftlarining tuzilishi bilan chambarchas bogiiq. Gildirak juftligi izdan tushib ketmasligi uchun cheti bo‘ylab yo‘naltiruvchi bo‘rtiq chambaragi boigan gildiraklar zichlab mustahkamlangan poiat o^qdan ibo­rat. Harakat tarkibi gildiraklari yumalash yuzasining o‘rta qismi 1/20 nisbatida konussimon qilib ishlangan bo‘lib, uning bunday tuzilishi gorizontal kuchlarga katta qarshilik ko‘rsatadi, yoining nosozliklariga sezuvchanlikni kamaytiradi, gildirak juftlarining strel­kali oikazgichlardan oiishini qiyinlashtiradigan novsimon o‘ymalar hosil boiishining oldini oladi va bir tekis siyqalanishini ta’minlaydi. Gildiraklarga mos ravishda yoi relslari ham 1/20 nis- batda qiya o‘rnatiladi. Buning uchun yog‘och shpallarda rels ostiga maxsus ponasimon taglik qo‘yiladi. Temir-beton shpallarning rels o‘rnatiladigan ustki qismi esa shu qiyalikka moslab tayyorlanadi.
Rels kallagining ichki qirralari orasidagi masofa temir yoilarda iz kengligi deyiladi. MDH davlatlarida, shujumladan, 0‘zbekistonda temir yoi izlarining kengligi 1520 mm qabul qilingan bo‘lib, to^g'ri va radiusi 349 m dan ortiq bo‘lgan burilishlarda iz kengligining ken- gayish tomoniga 6 mm va torayish tomoniga 4 mm gacha o‘zgarishga ruxsat etiladi. Temir yo‘llarda 1-972-yilgacha amalda boigan 1524 mm iz kengligidan o‘zgartirmay foydalanishga ruxsat etilgan.
G‘ildirak juftlarining rama orqali qattiq birikishi ulaming relslard- agi holatini barqarorlashtiradi, ammo kichik radiusli burilishlardan o‘tishini qiyinlashtiradi (2.33-rasm). Shuning uchun zamonaviy harakat tarkibi kichik bazali aravachalar bilan jihozlanadi.
Burilishlarda temir yoining tuzilish xususiyatlari. Burilish joylarida temir yoining tuzilishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: Tashqi relsning ichki relsga nisbatan balandroq boljshi, oiish aylanasining qo‘yilishi, kichik radiuslardaizning kengayishi, ichki iz bo‘ylab qisqartirilgan relsiarning qo‘yi!ishi, yoining kuchay- tirilishi, ikki yoilik va ko‘p yoilik liniyalarda yoi o‘qlari orasidagi masofaning kattalashishi shular jumlasidandir.
0‘tish egriligini qo‘yish. To‘g‘ri yoining aylana radiusli egrilik bilan ulanishi ular orasida oiish egri yolini qurish orqali bajariladi. Oiish egri yoli to‘g‘ri yolni aylana burilishi bilan rejada va profilda ohista ulanishini ta’minlaydi. Oiish egriligi rejada cheksiz katta radi-

2.33- rasm. Juft g‘ildirakning ko‘rinishi.

usdagi egrilikning aylanma radiusigacha radioidal spiral tenglamasi asosida o‘zgarib boradi. Tashqi relsning ko‘tarilishi va o‘z oralig‘ining kengayishi ushbu o‘tish egriligi chegarasida asta bajariladi.

Ichki iz bo'ylab kichraytirilgan rels qo‘yilishi egriliklarda rels tutashmalarining ikkala izda radius chizig‘i bo‘ylab joylashishini ta’minlashdir. Aks holda, tutashuv joylari o'zaro surilib, hara­kat notekisligini keltirib chiqaradi. Burilish joylar uchun egri izlarning mos qisqaruvi belgilangan me’yorlarda rels tayyorlovchi zavodlarda bajariladi.
1200 m dan karri radiusli egriliklarda to‘g‘ri yo‘l bilan ulanish- ning mustahkamligini ta’minlash uchun yo'l kuchaytiriladi. Bu- ning uchun ballast prizmasi, yer polotnosi tashqi tomondan mustahkamlanadi, shpallar soni ko‘paytiriladi va relslar ostiga maxsus keng yelkali tagliklar qo‘yiladi.
Ikki va ko‘p yo'llik uchastkalarda quriiish gabariti talablariga asosan o‘tish egriligidan boshlab yo‘l o‘qlari orasidagi masofa tegishlieha kengaytiriladi.
Yo‘l xo‘jaligining asosiy vazifasi temir yo‘lning, barcha in­shoot va qurilmalari joriy holatining doimiy shayligini va yo‘l uchastkalarida belgilangan teziikda poyezdlarning xavfsiz, ravon va osoyishta harakatlanishini ta’minlashdan iborat.
0‘zbekiston temir yo‘llarida yo‘l xo‘jaligi faoliyatini tashkil qilishga umumiy rahbarlik kompaniyaning yo‘l boshqarmasi to- monidan amalga oshiriladi.

Relsli izlaming tuzilishi harakat tarkibi g‘ildirak juftlarining tuzilishi bilan chambarchas bogiiq. G‘ildirak juftligi izdan tushib ketmasligi uchun cheti bo‘ylab yo‘naltiruvchi bo‘rtiq chambaragi boigan g‘ildiraklar zichlab mustahkamlangan po‘lat o'qdan ibo­rat. Harakat tarkibi g‘ildiraklari yumalash yuzasining o‘rta qismi 1/20 nisbatida konussimon qilib ishlangan bo‘lib, uning bunday tuzilishi gorizontal kuchlarga katta qarshilik ko‘rsatadi, yoining nosozliklariga sezuvchanlikni kamaytiradi, gildirak juftlarining strel­kali o‘tkazgichlardan o‘tishini qiyinlashtiradigan novsimon o‘ymalar hosil bolishining oldini oladi va bir tekis siyqalanishini ta’minlaydi. Gildiraklarga mos ravishda yoi relslari ham 1/20 nis- batda qiya o‘rnatiladi. Buning uchun yog‘och shpallarda rels ostiga maxsus ponasimon taglik qo‘yiladi. Temir-beton shpallarning rels o‘rnatiladigan ustki qismi esa shu qiyalikka moslab tayyorlanadi.
Rels kallagining ichki qirralari orasidagi masofa temir yoilarda iz kengligi deyiladi. MDH davlatlarida, shujumladan, 0‘zbekistonda temir yoi izlarining kengligi 1520 mm qabul qilingan boiib, to‘g‘ri va radiusi 349 m dan ortiq boigan burilishlarda iz kengligining ken- gayish tomoniga 6 mm va torayish tomoniga 4 mm gacha o‘zgarishga ruxsat etiladi. Temir yoilarda 1972-yilgacha amalda boigan 1524 mm iz kengligidan o‘zgartirmay foydalanishga ruxsat etilgan.
G ‘ ildirak j uftlarining rama orqali qattiq birikishi ulaming relslard- agi holatini barqarorlashtiradi, ammo kichik radiusli burilishlardan oiishini qiyinlashtiradi (2.33-rasm). Shuning uchun zamonaviy harakat tarkibi kichik bazali aravachalar bilan jihozlanadi.