0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta'lim vazirligi 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

rasm. Chorrahasimon tugun chizmasi.

Ish hajmlari katta bolmagan tugunlarda (13.2- rasm) asosiy bekatda yoiovchi va yuk inshootlari, qabul-jo‘natish va saralash parklari, lokomotiv xo‘jaligi joylashadi. Asosiy bekat harakat miqdori katta boigan A—В liniyasida joylashadi va bunda shaharga chiqish aloqalari qulay boiadi.
T
/- variant

ugunning ikkinchi bekatida asosan D—Eyo‘nalishining tran­zit poyezdlariga va ushbu yo‘nalishning yoiovchi poyezdlariga xizmat ko'rsatiladi. Kam harakatli oddiy holatlarda ikkinchi bekat

3. 
   rasm. Chorrahasimon tugunlarda yo‘Harning kesishuvi.
   

oraliq bekati boiishi mumkin. Bu bekatdan shu atrofda joylash­gan korxonalar va yuk xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatilishi mumkin.
Burchak osti yo‘nalishli yuk va yoiovchi poyezdlarini uzatish uchun bekatlar orasida boglovchi yollar quriladi. Ammo bun­day boglovchi yollar orqali harakat hamisha ham o‘ng tomon- lama bolavermaydi va shu sababli bu bosh yollar bo‘ylab poyezd­lar harakatining kesishuvlariga olib keladi.
Ikkala yo‘nalishlar bo‘yicha harakat katta boigan o‘ta yuklan- gan chorrahasimon tugunlarda murakkab ko‘prikli kesishuvlar (13.3- rasm) qollanishi mumkin. Bunday kesishuvlar chizma­lari juda ko^£p boiib, ularni qollashda kesishuvlarni soddalash- tirish, ko‘prikli kesishuvlar sonini va poyezdlaming o'tish maso- falarini kamaytirishga intilish kerak.

2. 
   Uchburchaksimon tugunlar
   

Uchburchaksimon tugunlar o‘zaro sezilarli vagonlar almashu- vi boigan uch temir yoi liniyali joylarda yuzaga keladi (13.4- rasm). Bunday tugunlardagi bekatlarning vazifasi har xil boiib, asosan, shahaming tugunga nisbatan joylashuviga, saralash, yuk va yoiovchi inshootlarining joylashuviga bogiiq. Agar yoiovchi poyezdlari harakati har bir yolialishdan qolgan ikki yo‘nalishga oladigan boisa, u holda yoiovchi inshootlari shaharga yaqin ikki bekatda barpo etilishi kerak (13.4- a rasm). Shahar A—В yoli­ning yuqori qismida joylashgan boisa yoiovchi poyezdlari ha- rakatiga I va HI bekatlar xizmat qilishi kerak.





Tugunda saralash ishlarini bir bekatda tashkil etgan ma’qul. Bun­day saralash bekatida yuk inshootlari va lokomotivlarga xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar ham joylashadi. Saralash bekatini qayta ish- lanuvchi poyezdlar harakati ko‘p bo‘lgan asosiy A—В liniyasining biror bekatida joylashtirish kerak. Uning o‘rnini tanlashda qayta ish- lanuvchi vagonlar oqimining asosiy yo‘nalishi, shaharda shamolning yo‘nalishi, mahalliy sharoitlar va boshqalarni hisobga olish kerak.
Tugunda yuk hovlisi I yoki II bekatda, katta shaharlarda esa ikkala bekatda ham joylashishi mumkin, qayta ishlanmaydigan o'tuvchi tranzit poyezdlar asosan qisqa yo‘llar bilan o‘tkazilishi kerak. Birinchi bekat saralash bekati bo‘lsa, B—D yo‘nalishidagi tranzit poyezdlar II va III bekatlar orqali o'tkazilishi kerak. Buning uchun ushbu bekatlaming birida eki pirovka qurilmalari qabul- jo‘natish parkining o‘zida joylashtirilishi mumkin.
Harakat mikdori juda katta bolsa, tugunda 13.4- b, d rasmda ko‘rsatilganidek, qo‘shimcha bosh yollar quriladi. Qo‘shimcha yoilar va ko‘prikli kesishuvlaming qurilishi tegishli hisoblar bilan asoslanadi. Saralash ishlarining faqat bir bekatda jamlanishi boshqa yo‘nalishlar bo‘yicha qayta ishlanadigan vagonlaming tugun bo‘ylab ortiqcha yol o‘tishlariga va qo‘shimcha yuklanishga olib keladi. Shu qatorda uch bekat- dan foydalanish ortiqcha sarf-xarajatlami keltirib chiqaradi.

2. 
   Bekatlari parallel joylashgan temir yo‘l tugunlari
   

Bunday tugunlarning rivojlanishi, asosan, tugunning rivoj- lanishidagi tarixiy ketma-ketlikka bogiiq boiib, avval ularga yoiovchi va yuk ishlari uchun bir bekat xizmat qilgan. Shahar kattalashib harakat miqdori ko‘payishi, sanoat rayonlarining barpo etilishi, yangi liniyalarning kelib qo‘shilishi natijasida tu­gunda yoiovchi poyezdlari va vagonlarni qayta ishlash bilan bogiiq ishlar sezilarli darajada o‘sgan. Masalani hal etish uchun mavjud bekat asosan yoiovchi poyezdlari harakatiga xizmat qilish uchun moslanib tranzit yuk poyezdlariga va qayta ishlanuvchi vagonlar oqimiga xizmat ko‘satish uchun unga parallel ravishda saralash bekati qurilgan. Key in yoiovchi va saralash bekatlarining har biri bosh yollarning mustaqil keluvchi yoilariga ega boigan.
13.5- rasmda bekatlari parallel joylashgan temir yol tuguni- ning chizmasi keltirilgan, uning har bir tomonidan ikki temir


13.5- rasm. Bekatlari parallel joylashgan temir yoi tuguni chizmasi.



yo‘l liniyalari tutashadi. Bosh yoilarning kelishi ko‘prikli kesi­shuvlar orqali bajarilgan. Bir tomonli saralash bekatining qabul parkiga barcha yo‘nalishlardan qayta ishlash uchun keladigan yuk poyezdlari qabul qilinadi va ularga kompleks ketma-ketlikda xiz­mat ko‘rsatiladi. Tuzib tayyorlangan poyezdlar bekatning jo‘natish parkidan tegishli yo1ialishlargajo‘natiladi.
Oiuvchi tranzit poyezdlariga jo‘natish parkining ikki tomonida joylashgan tranzit parklarida xizmat ko‘rsatiladi. Burchak osti yo‘nalishli tranzit poyezdlaming ortiqcha yoi o‘tmasligi uchun A—D va B—E liniyalari orasida boglovchi yollar qurilishi ham mumkin.

2. 
   Bekatlari ketma-ket joylashgan tugunlar
   

Bekatlari ketma-ket joylashgan tugunlar ular xizmat ko‘r- satadigan shahar va sanoat rayonlarida ish hajmi va xarakteriga qarab yuzaga keladi. Bunday joylashishga joyning topografik shar- oitlari (masalan, katta daryo yoqalab cho‘zilgan shahar), sha- harsozlik, sanoat korxonalarining temir yoi yoqalab uzoq masofalarda barpo etilishi va sh.k. sabab boiadi.
Bekatlari ketma-ket joylashgan tugunlarda asosan to^lg‘ri oluvchi yuk va yoiovchi harakatlariga xizmat ko‘rsatiladi va katta miqdorlarda mahalliy yuk ishlari bajariiadi. Bunday tugunlarda bosh yoilarning kelishi asosan tugunning boshlanish qismlarida jamlanadi va bunga burchak osti yo‘nalishli vagonlar oqimining miqdorijuda kam boiadi. Odatda saralash va yoiovchi bekadari ketma-ket joylashgan tugun­lar ko‘proq uchraydi. Yuk bekati yoiovchi bekatiga ketma-ket aloh­ida joylashishi yoki saralash bekatida tarmoq shoxobcha yolida joy­lashishi mumkin (13.6- rasm). Bunda yuk bekati ko‘prikli kesishuv­lar yordamida shahar yoki sanoat rayoni hududlariga yaqinlashtin-

13.6- rasm. Bekatlari ketma-ket joylashgan tugun chizmasi.



ladi. Bekatlaming ketma-ket joylashtirilishi katta miqdorlarda yuk vagonlari jamlanadigan saralash bekatini shahardan bir muncha uzoqlashtirishga imkon yaratadi. Shu bilan birga saralash bekati hudu- dida barpo etilgan temir yol va ishchilar shaharchasining katta sha­har bilan qulay boglanishiga qulaylik tug‘diradi.
Rasmda ko‘rsatilganidek yoiovchi bekatiga olib boruvchi bosh yoilaming saralash bekatining bir tomonida joylashishi yoiovchi poyezdlari harakatini qisqa yol bilan, ortiqcha burilishlarsiz, oso- yishta amalga oshirilishiga yol ochadi.
Saralash bekatidan yoiovchi bekat tomoniga jo‘natiladigan yoki, aksincha, qabul qilinadigan yuk poyezdlari yoiovchi bekati orqali olkazilishi mumkin. Ammo bunday harakat yoiovchi poyezdlar harakati katta boigan bekatlarda noqulayliklar va yolovchilarning bekat yoilaridan o‘tishlariga halaqit qiladi. Uniog oldini olish uchun saralash bekatidan yoiovchi bekati tomoniga chiqishni aylanma yol orqali olkazib yo'nalish yollari kesishu- vini B—E tomonga, yoiovchi bekatidan tashqariga olkazish mumkin. Bunday boglanish tugun hududida ortiqcha bosh yollar qurilishi va kesishuv yollarida strelkali ulanishlarni boshqarishni asosiy bekatlardan uzoqlashtirishga olib keladi.
Ketma-ket tugunlarda mahalliy yuk vagonlarining yurish masofalari uzayadi. Uni kamaytirish maqsadida tugun bekatlariga keladigan mahalliy vagonlarni tugunoldi bekatlarida guruhli poyezdlar tarkibida jo^£natish texnologiyasi qoilanishi mumkin.

2. 
   Radial tugunlar
   

Radial turdagi tugunlar yirik shahar va sanoat markazlari bunyod etiladigan hollarda, tugunga asosiy liniyalardan tashqari bir necha yangi yolialishlar kelib qo‘shiladigan hollarda yuzaga

keladi. Radial tugunlarda barcha yangi yollar asosiy bekatga kelib ulanadi (13.7- rasm). Bunda I asosiy bekat o‘rnida juda katta miq- dorda vagonlarni qayta ishlovchi saralash bekati va u bilan bir- lashtirilgan yirik yo‘lovchi bekati kompleksi yuzaga keladi. Bunda barcha yo‘nalishlar bo‘yicha yoiovchi poyezdlariga xizmat ko‘rsatish bir joyda jamlanadi va bu yolovchilar uchun katta qulayliklar yaratadi. Saralash ishlarining yagona markaziy bekat­da jamlanishi ishlash uchun qulay, ammo burchak osti yo‘nalish vagonlari uchun bir muncha ortiqcha yurishlarga sabab boiadi.
Tugun rayonida yirik sanoat korxonalari va rayonJarining barpo etilishi yangi ixtisoslashgan bekatlar qurilishiga olib keladi. Chiz- madagi II, III va IV bekatlar shunday bekatlardan boiib, ularda, asosan, mahalliy yuk ishlari bajariiadi. Shaharga xizmat qiluvchi yuk hovlisi II yuk bekati rayonida joylashtirilishi mumkin.
Tushirish uchun keladigan mahalliy yuk vagonlari katta boigan tugunlarda bunday vagonlar qayta ishlanuvchi poyezdlar bilan I asosiy saralash bekatiga keladi va u yerda qayta ishlanib, alohida tarkiblarga to‘planadi. Mahalliy vagonlar tushirish joylariga borish uchun saralash bekatidan tugun ichida uzatma poyezdlar bilan tegishli rayondagi yuk bekatiga yuboriladi, shu sababli bu vagon­lar tugundajuda ko‘p qo‘shimcha harakatlarni amalga oshiradi.
/ bekat у -—•
i. ... & .- ■*> —