0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

10.4. Turkistonda milliy-hududiy chegaralanishning
o‘tkazilishi. Q‘zbekiston SSRning tashkil etilishi
XX asr 20-yillarga kelib markazda Turkistonni boiib yuborish, 
uni yagona davlat tuzilmasi sifatida yoq qilish g'oyasi ustuvor boiib 
qoldi. Tarixan tarkib topgan uchta daviatni tugatib, ularning o‘rniga
13 6

---

I
yangi davlatlar tuzish fikrini Turkkomissiya raisi Ya. E. Rudzutak 1920- 
yillarning boshlaridayoq o'rtaga tashlagan edi. 1921-yil boshiga kelib 
Olrta Osiyoda TASSRdan tashqari Buxoro va Xorazm Xalq Sovet 
respublikalari ham bor edi.
Hududlami qaytadan belgilash va chegaralash tarafdorlari til 
tafovutlari, miliiy tafovutlarga diqqatini ko‘proq qaratib, xo‘jalikka oid 
iqtisodiy omillami, mavjud suv resurslari, sug‘orish tizimlarining 
umumiy ekanligini hamroq hisobga oldilar. Rahbar xodimlar orasida 
rusiyzabonlar bilan tub xalqlar vakillari o ‘rtasidagi ixtiloflar, ayrim 
guruhbozlik korinishlarini Rudzutak va boshqalar 0 ‘rta Osiyodagi 
miliiy mojaro deb, davlatlar hududini tubdan qayta belgilash uchun hal 
qiluvchi asosiy dalil sifatida ilgari surdilar.
1924- 
yildan 0 ‘rta Osiyoni chegaralab bo‘lish va miliiy 
respublikalar tuzish g ‘oyasi amalga oshirila boshlandi. Bu g'oyani 
amalga oshirishda turli loyihalar, takliflar kiritildi va ular astoydil 
himoya qilindi, o‘zaro ziddiyatlar, g'oyaviy kurashlar avj oldi. Shunga 
qaramay, 
milliy-hududiy 
chegaralanish 
o ‘tkazi!ishini 
ma’qullab 
rezolyutsiyalar qabul qilindi. 1924-yil 31-oktyabrda 0 ‘zbekiston SSR 
Inqilobiy Komiteti (revkom) tuzildi, u 0 ‘zbekiston Respublikasi tuzishni 
boshqarib bordi.
1925- 
yil 13-fevralda Buxoroda Sovetlarning I umumo‘zbek 
qurultoyi ochildi. Unda Deklaratsiya qabul qilinib, “0 ‘zbekiston Sovet 
Sotsialistik 
Respublikasi 
tuzilgani” 
e’lon 
qilindi. 
0 ‘zbekiston 
hukumatining raisi qilib Fayzulia Xojayev saylandi. Respublika 
Markaziy Ijroiya Komiteti raisi etib Farg‘ona vodiysidan chiqqan 
dehqon, “Qo‘shchi” uyushmasining rahbari Yo‘ldosh Oxunboboyev 
saylandi. Shuningdek, 0 ‘zbekiston kommunistlar partiyasi tashkil topdi. 
Uning Markaziy qomitasining birinchi sekretari etib V. I. Ivanov, II 
sekretari lavozimiga Akmal Ikromov saylandilar. 1927-yilda esa 
A. Ikromov birinchi sekretar lavozimiga ko‘tarildi. 0 ‘zSSRning poytaxti 
qilib Samarqand shahri belgilandi. 1930-yiida poytaxt Toshkentga 
ko‘chirildi. 1925- yil mayda 0 ‘zbekiston SSR SSSR tarkibiga kirdi.
Shunday qilib, miliiy hududiy chegaralash xalqning ijtimoiy- 
siyosiy hayotiga, madaniyatiga, an’analariga katta ta’sir ko'rsatdi. 
Mintaqa kartasi qaytadan tuzilib, ikkita mustaqil davlat XXSR va BXSR 
tugatildi. Millatning bir qismi o‘z ota-bobolari yerida yashab, mehnat 
qilsa-da, rasmiy ta’rifga ko‘ra, “oz sonli millatga” aylanib qoldi. 
Shuningdek, bu tuzumalarni 0 ‘rta Osiyo xalqlarining “miliiy 
davlatchiligi” deb ham bo‘lmaydi. 0 ‘rta Osiyoda tashkil qilingan bu
1 37

---

tuzilrrialar davlat bo‘lib shakllanmagan tuzilmalar edi. Mazkur 
tuzilmalar suverenitet va mustaqillikdan mahrum edilar. Utar SSSRning 
ma’muriy-iqtisodiy rayonlari darajasiga tushirilgan boiib, asosan 
Markazning manfaatlariga xizmat qilish, xomashyo etishtirish kabi 
vazifalar belgilab berilgan edi.
1936-yil 5 -dekabrda SSSRning yangi Konstitutsiyasi qabul 
qilinib, unda Qoraqalpog‘istonning 0 ‘zbekiston SSR hududiga kirishi 
qayd qilindi.
NAZORAT SAVOLLARI
,i.i Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilishi oqibatlarini sanab o‘ting.
2. Rossiyada fevral va oktabr inqiloblarining Turkistonga ta’siri.
3. Turkiston Muhtoriyati tuzilishining o‘Ika siyosiy hayotiga ta’siri?
4. Qarshilik harakati mazmun-mohiyati namalarda aks etgan?
5. Buxoro amirligi va Xiva xonligining tugalishi sabab va oqibatlari.
6. BXSR va XXSR ning tuzilishi?
7. 0 ‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish qachon va qanday 
o'tkazildi?
8. 0 ‘zbekiston SSR qachon tashkil topdi?
1 38

---