0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

6.5. Orta Osiyoga mo‘g‘u!lar bosqinidan so‘ng aloqa tizimi
ahvoli
Istilolar natijasida yuzaga kelgan ulkan imperiyada boshqaruv 
tizimini tashkil etishda aloqa muhim vazifani amalga oshirgan. XIII 
asrda mo‘g‘uliar imperiyasiga sayohat qilgan venetsiyalik Marko 
Poloning kundaliklarida bu davlatda yaxshi tashkil etilgan pochta 
xizmati haqida ma’lumot beriladi. Shuningdek, har bir pochta bekatida 
doimo 200 dan 400 gacha ot tayyor turishi tasvirlanadi. Aloqa yo‘Uari va 
bekatlarida qat’iy intizom o‘matilishi natijasida pochta faoliyati tartibli 
tashkil 
etilgan. 
G‘arb 
olimlarining 
ta’kidlashicha, 
mo‘g ‘ullar 
imperiyasida kunlik pochta almashinuvi o‘rta asrlar uchun rekord - 600 
km. doirasida amalga oshirilgan.
Ammo ushbu aloqa bekatlarining ta’minotini yetarli darajada 
ta’minlash bosib olingan hududlar aholisi zimmasiga yuklatilgan. 
Shuningdek, elchilar va xabarchilarga juda katta imtiyozlar berilib, 
ularga maxsus yorliq (payza) taqdim etilgan. Payza egalari mahalliy 
aholidan ot, oziq-ovqat talab qilish va ulaming uylarida turishga haqli 
edilar. Bu huquqlar odatda suiste’mol qilinib, aholining noroziligiga 
sabab bo‘lgan. Mo‘g‘ulistonning ulug‘ xoqoni Munke soliq va hashar 
ishlarini tartibga solish to‘g‘risida maxsus farmon - yorliq chiqaradi. 
Yomlar bo‘ylab pochta xizmati uchun ajratilgan otlar soni belgilanib, 
aholidan ortiqcha ot talab qilish man etiladi. Shuningdek, elchilarga, 
qo‘llarida bevosita topshiriqlari bo‘lmasa, shahar yoki qishloqlarga 
kirmasligi va aholidan ular uchun belgilanadigan ortiqcha yem-xashak 
hamda oziq-ovqat olmasligi uqtiriladi. Shu tariqa aholi o'zboshimchalik 
bilan yig‘ib olinadigan hisobsiz to‘lovlardan ozod bo‘ladi.
NAZORAT SAVOLLAR1
1. Markazlashgan mo‘g‘ullar davlati qachon qayerda tashkil topdi?
2. XII asr oxiri -XIII asr boshlarida Xorazmshohlar davlatidagi siyosiy 
ahvol qanday bo‘lgan?
3. Mo‘g‘ullarning 0 ‘rta Osiyoga istilosi necha yo‘nalishda boshlandi?
4. Mo‘g ‘ullarga qarshi .kurashda kimlar qahramonlik ko'rsatdi?
67

---

5. Chig‘atoy ulusi qachon tashkil etilgan?
6. Chig‘atoy ulusidagi boshqaruv tizimi qanday bo'lgan?
7. Mahmud Tarobiy qo‘zg‘alonining sabablarini aniqlang?
8. Mo‘g‘ullar davlatida pochta tizimi qanday tashkil eilgan?
6 8

---

7- MAVZU: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA 
IJTIMOIY- SQTISODIY, SIYOSIY VA MADANIY HAYOT
Asosiy 
tushuncha 
va 
iboralar: 
sarbadorlar 
harakati;
markazlashgan davlat; “Temur tuzuklari”; devonxona; shayx ul-islam; 
suyurg‘ol; aloqa vositaiari; ma’lumot uzatish.
7.1. XIVning ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi siyosiy 
vaziyat. Amir Temurning saltanatining tashkil etilishi
Amir Temur 1336- yilning aprel oyida Kesh shahri yaqinidagi Xo‘ja 
Ilg‘or qishlog‘ida (hozirgi Qashqadaryo viloyati Yakkabog4 tumani 
hududida) barlos qabilasi ulugMaridan Tarag‘ay Bahodir xonadonida 
dunyoga keldi. Temurbekning otasi Muhammad Tarag‘ay va amakisi 
Hoji Barlos barlos qabilasining yirik mulkdorlaridan boTgan. Amir 
Temurning yoshligi ona yurti Keshda kechdi. Amir Tarag‘ay o‘g‘lini 
yoshligidan aslzodalarga yarasha o‘qitgan va har taraflama bilirn bergan, 
ya’ni katta-kichik bilan muomala iimini, ov qilish va harbiy ilmlami 
o‘rgatgan. Yosh Temurni yetti yoshidayoq madraSaga o‘qishga beradilar. 
U madrasaga kelganda alifbodan mukammal xabardor bo‘lgan. 0 ‘n ikki 
yoshidan boshlab bolalarga xos bo‘lgan ermak o‘yinlardan voz kechib, 
keyinchalik o‘z tengqurlari bilan sipohiylikka oid o‘yinlar bilan 
shug‘ullanadi. Amir Temur yoshlik chog‘laridanoq chavandozlik va ovga 
ishqiboz bo‘lib, kamondan nishonga o‘q uzish, ot choptirib turli mashq va 
harbiy o ‘yinlar bilan mashg‘ul bo‘lishni yoqtirar edi.
Amir 
Temur 
o‘z 
zamonisining 
o‘qimishli 
va 
uquvli 
hukmdorlaridan bo‘iib yetishadi. Tibbiyot, matematika, falakiyot, 
me’morchilik va tarix ilmidan ham yaxshigina xabardor bo'lgan. Amir 
Temur bilan yuzma-yuz o‘tirib suhbatlashishga muyassar bo‘!gan buyuk 
arab faylasufi Ibn Xaldunning ta’kidlashicha, Amir Temur turk, arab, 
fors xalqlari tarixini chuqur o'rgangan, diniy, dunyoviy va falsafiy 
bilimlaming eng murakkab jihatlarigacha yaxshi o‘zlashtira olgan zot 
ekan. 0 ‘zining ilk harbiy faoliyatini Amir Temur qoT ostidagi 
navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan. 
Ularning o ‘zaro kurashlarida qatnashib, jasorat ko‘rsatgan va janglarda 
chiniqqan. Harbiy mahorat va oliyhimmatlilik Amir Temurning 
shuhratini oshirib, uning dong'i butun Qashqadaryo vohasi, xususan 
Kesh viloyatiga yoyilgan.
XIV asrning 60-yillarida Amir Temur siyosat maydoniga kirib 
kelganda 0 ‘rta Osiyoda hali mo‘g‘u!lar hukmronligi davom etayotgan

---

edi. 1346-yili Chig‘atoy ulusi xoni Qozonxon amir Qazag‘an tomonidan 
oddiriladi, 1358-yilda amir Qozog‘on ham o‘ldiriladi, natijada ulus 10 
ga 
yaqin 
bekliklarga 
boiinib 
ketadi. 
Xorazmda 
so‘fiylar, 
Qashqadaryoda barloslar, Ohangaron vodiysida jaloyirlar, Buxoroda 
sadrlar, Termiz atrofida sayyidlar hukmronligi boshlanadi. XIV asrning 
50-60-yillarida Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik g‘oyatda kuchayib, 
o‘zaro kurash yanada keskinlashdi. Davlat ishlari esa butunlay izdan 
chiqqan edi. Siyosiy parokandalik, o‘zaro urush va janjallar iqtisodiy 
tanglikka sabab bodib, o‘lka aholisini, ayniqsa dehqonchilik xo‘jaligini 
xonavayron qilgan edi.
Mana shunday vaziyatda, 1348- yilda Mo‘g‘uliston xoni qilib 
ko‘tarilgan Chig‘atoy naslidan bodgan Tugduq Temurxon Mo‘g‘uliston 
amirlari ulusning g‘arbiy qismi - Movarounnahrni ham bosib olishga 
harakat qildi. Bir necha bor Movarounnahr ustiga yurish qilib, uni talab 
qaytdi. Natijada mo‘g ‘ullar istibdodi va zulmiga qarshi xalq harakati 
boshlandi. Shunday siyosiy beqarorlik davrida Temurbek siyosat 
maydoniga dastlabki qadamlami qo‘ymoqda edi.
1360 va 1361-yillarda Tug‘luq Temur Movarounnahrdagi ogdr 
siyosiy vaziyatdan foydalanib, uni butunlay o‘ziga bo‘ysundirisbga 
harakat qiladi. U hech qanday qarshiliksiz Qashqadaryo vohasiga 
bostirib kirdi. 0 ‘sha vaqtlarda Qashqardaryo viloyatining hokimi Hoji 
Barlos dushmanga qarshi kurashish o‘miga Xurosonga qochdi va o‘sha 
yerda oddirildi.
Amir Temur amakisining viloyatini qo‘ldan bermaslik maqsadida 
Tugduq Temurxon ishonchini qozonib uning xizmatiga o‘tdi va Kesh 
viloyatiga hokim etib tayinlandi. Tugduq Temurxon o‘g‘li llyosxojani 
Movarounnahrning hokimi etib yubordi. Ammo Temurbek unga xizmat 
qilishni istamadi va Balx hokimi amir Husayn ibn Musallab bilan ittifoq 
tuzdi. Temurbek Amir Husaynning singlisi Odjoy Turkon og‘oga 
uylangach, ularning ittifoqi qarindoshlik aloqalari tufayli yanada 
mustahkamlandi. Amir Temurbek avval o‘zboshimcha amirlarga qarshi 
ichki, so‘ngra esa mo‘g‘ullarga qarshi tashqi kurash olib bordi. 
Seyistondagi janglarda qo‘li va oyog‘idan og‘ir yaralandi.
1363-yil Tugduq Temurxon vafot etib, Mo‘g‘u!istonda xonlik 
taxtini llyosxoja egallaydi. 0 ‘sha yili Amudaryoning chap sohilidagi 
Qunduz shahar yonida mo‘g‘ullar bilan bodgan birinchi jangda 
Temurbek g ‘alaba g ‘ozondi. Shundan so‘ng mo‘g‘ullarni to‘xtovsiz 
ta’qib etish boshlandi. Mo‘g ‘ullar ham Movarounnahrni osongina berib 
qo'yishni istamas edilar. llyosxoja 1365-yilda katta qo‘shin bilan
70

---

Sirdaiyo tomon yo‘lga chiqdi. Husayn va Temurbek ham zudlik bilan 
jangga tayyorlandilar.
Ular o‘rtasidagi jang 1365-yilning 2 2 -mayida Chinoz bilan 
Toshkent o‘rtasida bo‘ldi. Jang paytida qattiq jala yog‘ib, hammayoq loy 
boMganligidan tarixda u "Loy jangi" nomi bilan mashhur bo‘lib qolgan. 
Jangda Temurbek bilan Husayn kelishib harakat qilmaganliklari 
oqibatida ulaming birlashgan qo‘shini mag‘lubiyatga uchradi. Bu 
mag‘lubiyat dushmanga Movarounnahrga, xususan, uning markaziy 
shahri 
Samarqandga 
tomon 
yo‘l 
ochib 
berdi. 
Mo‘g‘ullar 
Movarounnahrning markaziy viloyatlarida odatiy talon-torojni yana 
davom ettirdilar.
Bu davrda Samarqandda sarbadorlar harakatining faollari boiib, 
ular shahar aholisini mo‘g‘ullarga qarshi qo‘zg‘olonga undadi. 
Qo‘zg‘olonga madrasa mudarrisi Mavlonozoda, paxta tituvchilar 
mahallasining oqsoqoli Abu Bakr Quluyi Naddof va mergan Xurdak 
Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar mo‘g‘ullarga Samarqand 
shahrida qaqshatqich zarba berdilar. 
Temurbek va Husaynlar 
sarbadorlarning dushman ustidan qozongan g ‘alabalaridan mamnun 
bo‘lgan!iklarini va ular bilan uchrashmo‘qchi ekanliklarini bildiradilar. 
Biroq sarbadorlarning boshliqlari Amir Husayn huzuriga kelganlarida 
ular qatl etiladi. Faqat Mavlonzodani Temurbek o‘z himoyasiga olib, 
qutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar harakati boshliqsiz qoldirilib, 
Movarounnahrda Amir Husaynning hukmronligi o‘matiladi. Ammo 
ko‘p 
o‘tmay 
Husayn 
bilan 
Temurbek 
0
‘rtasidagi 
munosabat 
yomonlashib, ochiqdan-ochiq nizoga aylanadi.
1370-yil mart oyida Temur yaxshi qurollangan qo‘shini bilan 
Keshdan chiqib, 
Balxni 
qamal 
qilib, 
shaharni 
egalladi.
Movarounnahrning hukmdori Amir Husayn qatl etildi. 0 ‘sha yili Balxda 
qo‘shin boshliqlarining qurultoyida Temur “amir” deb e’lon qilindi va 
uning hukmronligi rasman qaror topadi. Amir Temur qadimgi odatga 
binoan oq kigiz ustiga o‘tqazilib, yuqori ko'tariladi. Amir Temuming 
piri Sayyid Baraka duoyi fotiha qilgach, u Movarounnahrning hukmdori 
deb e’lon qilinadi. Hokimiyat tepasiga kelgan Amir Temur o‘z oldiga 
markazlashgan, kuchli, qudratli davlat barpo etish vazifasini qo‘yadi.