0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

4.4. 0 ‘rta Osiyoning arablar tomonidan istilo qilinishi (VII-
VIII asrlar)
VII-VIII asrlarda markazlashgan Arab xalifaligi Misr, Suriya, 
Falastin, Iroq, Vizantiya va Eronni bo‘ysundirib, kuchli imperiyaga 
aylanadi. Xalifalik 0 ‘rta Osiyo yerlariga ham yetib keldi.
651-yiIi arablar jangsiz Marv shahrini egallaydilar. Arablar 
Amudaryo 
(Jayxun)ning 
shimblida 
joylashgan 
yerlarga 
“Movarounnahr”, ya’ni “daryoning ortidagi yerlar” deb nom beradi. 
Hozirgi Afg‘onistonning shimoliy, Eronning shimoliy-sharqiy qisrni 
hamda Janubiy Turkmanistondan to Amudaryogacha boMgan hududlar 
esa Xuroson deb yuritilgan. Avval boshida Xurosonning markaziy 
shahri Marv, keyinchalik Hirot boMgan.
Arablaming Movarounnahrga qarshi harbiy yurishlari o‘z maqsad 
va rejalari bilan 2 davrga boMinadi. 1-davrda Xalifalik istilo etishni 
etnas, balki harbiy jihatdan tayyorgarlik ko‘rish, mahalliy hukmdorlar 
kuch-qudratini sinab ko‘rish, geografik, harbiy, iqtisodiy, siyosiy 
joylashuvini o‘rganish, kichik yurishlar orqali oMjalar orttirish rejasini 
atnalga oshiradi. Bu davr 650-704- yillarni o‘z ichiga oladi.
Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg* va 667- 
yllda Chag‘oniyondan boshlanadi. Manbalarda qayd etilishicha, bu 
davrda Xorazm arablar tomonidan ikki marotaba talon-toroj etilgan. 
Narshaxiyning yozishicha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviya I (661- 
680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Arnudaryodan kechib o‘tib, 
Buxoro hududiga bostirib kiradi. Poykand va Romitonni egallab, Buxoro 
hukmdori qo‘shinlarini yengadi va o‘z foydasiga sulh tuzib, bir iak (yuz 
ming) dirham hajmida tovon undiradi. Tovondan tashqari arablar to‘rt 
ming asir, qurol, kiyim-kechak, oltin va kumush buyumlardan iborat 
ko‘p odjalar bilan Marvga qaytadilar. Yo‘l-yo‘lakay arablar Termiz 
shahrini egallaydilar.
Xalifa Abdumalik ibn Marvon (685-705) davrida ichki nizolarga 
chek qo‘yilgandan so'nggina arab siyosiy arboblari va zodagonlari 
Movarounnahrga harbiy yurish vaqti keldi, deb topdilar. Yangi tayin 
etilgan Xuroson noibi Qutayba ibn Muslimga Movarounnahrni butkul 
egallash va qat’iyat bilan harakat qilish topshiriladi. 704-yilda Qutayba 
ibn Muslimning Xuroson noibi qilib tayinlanishi va Xurosonning arab 
xalifaligi tomonidan toMiq bo‘ysundiriiishi bilan arab bosqinchilari 
tomonidan bu yurtni zabt etishning ikkinchi davri boshlanadi. Markaziy 
Osiyodagi siyosiy parokandalik va kichik davlatlar o‘rtasidagi nizolar 
Qutaybaga qo‘l keldi. Q‘z harbiy yurishlarini Qutayba 705- yili Balx

---

viloyatini bosib o!ish bilan boshladi. Bu yurish bilan arablaming 
Movarounnahrga 2-asosiy harbiy harakati boshlandi. Balxdan tashqari 
Qutaybaga Chag‘oniyon, Shuman, Markaziy Qsiyodagi kichik viloyatlar 
bo‘ysunardi.
706- yili Qutayba katta qo‘shin bilan Movarounnahrga kirib keldi. 
Tarixchi Tabariyning ma’lumotiga ko‘ra, Qutayba obod va boy 
shaharlardan biri Poykant tomon harakat qildi va og‘ir janglardan so‘ng 
u arablar qo‘liga o‘tdi. Arablar ketma-ket Movarounnahr yerlarini 
egallay boshlaydilar. 708-709- yillar mobaynida Qutayba Buxoroga bir 
necha bor hujum qilib shahami zabt etadi. So‘ng Xorazm va 
Samarqandni o‘ziga bo‘ysundiradi. 713- yilda Qutayba Choch qo‘shinini 
tor-mor etib, uni egallaydi, Ustrushonada hal qiluvchi jang olib borib, 
Xo‘jand va Kosonni zabt etadi. 714-715-yillar boshida Qutayba 
Qashqargacha boMgan yerlami qoMga kiritadi. 0 ‘sha yili arab xalifasi 
Volid vafot etadi. Xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdumalik oMiradi. 
Qutayba Sulaymonga nisbatan g ‘animlik munosabatida boMib uni 
qoMlab quvvatlamas edi. Qutayba uning taxtga chiqishidan norozi 
boMib, isyon ko‘taradi. Natijada, bu isyon muyaffaqiyatsiz tugab, 
Qutaybaning o ‘zi 715- yili Farg‘onada oMdiriladi.
0 ‘rta Osiyo bosib olinganidan so‘ng bu hududlami boshqarish 
markazi Marv shahri boMib qolgan edi. Bu yerda xalifalikning noibi 
turgan va u Movarounnahr, Xurosonni idora qilgan. Dehqonlar xalifalik 
noibining mahalliy aholi orasidan boMgan vakiliga bo‘ysungan!ar. 
Bunday kishilar amir unvoniga ega hisoblanar edilar. Xalifa davlatni 
boshqarishda vazir u!-vuzaro (ulug‘ vazir)ga