0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

m il­
liy  qadriyatlar
  deyiladi.
0 ‘z b e k isto n d a   istiq lo l  sh aro fati  b ilan   m illiy  q a d riy a t­
la r  q a y ta   tik la n m o q d a .  M illiy   q a d riy a tla rim iz   is tiq lo l 
m a d an iy atin i  y a ra tish im izd a   n egiz  b o ‘lib  x izm at  q ilm o q - 
da.  Bu  h o i  m illiy  m a fk u ra m iz d a   h am   o ‘z  ifo d asin i  to p ib , 
ja m iy a tim iz   ta ra q q iy o tig a   x izm at  q ilm o q d a.  Q aysi  m a m ­
lak atd a  b o ‘lm asin , jam iy atd ag i  yangilanish  d o im o   m ad an iy  
m e ro sn in g   u yg‘o n ish ig a   o lib   k elad i.  Bu  esa  o m m a n in g  
b irlash u v id a,  m illiy  o ‘zlik ni  a n g lash n in g   sh ak llan ish i  va 
riv o jlan ish id a  m u h im   g ‘oyaviy  v osita  b o ‘lib  x iz m a t  q ila ­
di.  S h u   b ila n   birg a,  eski  m a fk u ra d a n   voz  k e ch ilg an   va 
y e tarli  d a ra ja d a   ish lan g an   yangi  m afk u ra  hali  y a ra tilm a - 
g a n   p a y td a   y u zag a  k elg an   b o ‘sh liq n i  t o ‘ld ira d i.  M D H  
m a m la k a tla rid a   yuzaga  kelgan  hozirgi  ah v ol  fik rim iz  d ali-
25

---

lid ir.  U la rn in g   h a r   b iri  m illiy   u y g ‘o n is h   o m ili  sifa tid a  
o ‘tm ish   m a d an iy   m ero sin i  z o ‘r  berib   tik la m o q d a .
R espublikam izda  « M a’naviyat  va  m a ’rifat»  jam o atch ilik  
m arkazi qoshida  1996-yil yanvar oyida «Oltin  meros» xalqaro 
jam g ‘arm asining tashkil etilishi m ustaqillik sharoitida o ‘tm ish 
m adaniy  m erosini  o ‘rganish  va  o ‘zlashtirishning  yorqin  da- 
lilid ir.  « O ltin   m e ro s»   x a lq a ro   x a y riy a   ja m g ‘a rm a s ig a  
0 ‘zbekiston  ijodkorlari,  ijodkor yoshlarining «Iste’dod»  xay­
riy a,  m illiy   va  ijtim o iy   b a rq a ro rlik   h a m d a   m a d a n iy a t 
ja m g ‘arm alari  h am   q o ‘shildi.  Y angi  xayriya  ja m g ‘arm asi 
faoliyati  xalqim iz  m erosining  n o d ir  n am u n alarini  t o ‘plash 
va  asrab-avaylashga,  un i  nafaqat  respublikam izda,  balki  turli 
m am lakatlarda  ta rg ‘ib  qilishga  qaratilgan.  U shbu ja m g ‘arm a 
fuqarolarda,  ayniqsa,  yoshlarda  vatanparvarlik,  m ustaqillik 
tuyg‘ularini  tarbiyalashda  m uhim   aham iyat  kasb  etm oqda.
M oddiy  va  m a ’naviy  m ad an iy atim iz  shu  q a d ar  ulkanki, 
m erosim iz  nafaqat  o ‘z xalqim iz,  balki Y evropa,  O siyo A rab 
m am lak atlarin i  h am   o ‘ziga jalb   qilib,  qiziqish  uyg‘o tm o q d a  
va  bu  u m u m in so n iy   qadriyatlarga  q o ‘shilgan  salm oqli  his- 
sadir.  X —XI  asrlarda  —  Y evropa  m ad an iy ati  hali  uyg‘onish 
pallasiga  kirm ag an   p ay td ay o q   biznin g   S h arq   m a d a n iy a t­
im iz  b a rc h a   ja b h alard a   yuqori  c h o ‘q q ilarn i  zab t  etdi.  Y a- 
q in   v aq tg ach a  b a rc h a   fan lar  poydevori  y u n o n la r  to m o n i- 
d a n   y aratilgan,  degan  qarash  m avjud  edi.  A slida  u la r y arat- 
gan  ilm -fa n ,  falsafaning  poydevoriga  bir  n ech a  asr  o ld in  
« A v e sto » d a   a so s  s o lin g a n .  M a k e d o n iy a lik   A le k s a n d r 
(Isk a n d ar  Z u lq arn ay n )  0 ‘rta   O siyoga  bo stirib   kelganida, 
a w a lo ,  zard u sh tiy lar  ib o d atx o n alarin i  vayron  etib ,  k o h in - 
larni  y o ‘q  qildi.  C h u n k i  k o h in la r b o sq in ch ilarg a  qarshi  va­
ta n p a rv a rlik   k u ra sh in i  u y u sh tirg a n d i.  A le k sa n d r  «A ves- 
to » n in g   12  m in g   q o r a m o l  te r is ig a   o l t i n   s u v i  b ila n  
k o ‘chirilgan  nusxasini  olib  ketib,  ilm -fan g a,  a stro n o m iy a - 
ga,  tab o b atg a,  ju g ‘rofiyaga  oid  q ism larini  ta ijim a   qildirib, 
qolg an in i  kuydirib  tashlagan.  Q adim gi  y u n o n larn in g  o ‘zlari 
P la to n   va  A risto tel  t a ’lim o ti,  u m u m a n ,  y u n o n   falsafasi 
zardushtiylik  ta ’siri  o stida  sh ak llan d i,  deb   ta n   olganlar.
Ib n   S in o ,  A l-F a ro b iy ,  F a rg ‘on iy   kabi  k o ‘plab  o lim la - 
rim izn in g   asarlari  lo tin ,  q ad im iy   fran su z,  ita ly a n ,  isp an
26

---

tillariga ta ijim a   qilinib,  ta ijim a la r X II—X III  asrlar,  asosan, 
X IV   a srd an   b o sh lab   Y evropa  ilm -fa n i,  falsafasiga  c h u q u r 
t a ’sir  k o ‘rsa td i.  Bu  a sa rla rn in g   k o ‘pch ilig i  Parij  M illiy 
k u tu b x o n a sid a   h o z irg a ch a   saq lan ad i.
M a ’n av iy   m e ro s im iz n in g   tu b  
Ма|папЬа1™ИГ08 
m a n b a la ri  q u y id a g ila rd a n   ib o ra t: 
q a d im g i  ta rix iy   y o d g o rlik la r;  a r- 
xeologik  to p ilm alar;  etn o g rafik   m an b alar;  to p o n im ik   m an - 
b alar;  y o zm a  m a n b alar;  oilaviy  tarix iy   m a n b alar.
X a lq   m a ’n a v iy a ti,  a n ’a n a la r i ,  u r f - o d a t l a r i   m illiy  
n eg izd an   ho sil  b o ‘lad i  va  tarixiy  a h am iy atig a   k o ‘ra  xos  va 
n o d ir  san alad i.  A yni  p ay td a  h a r  b ir  x alq n in g   o ‘ziga  xos 
m ad an iy ati  a srlar  d av o m id a  b o sh q a  x alq larn in g   m ad an iy 
y u tu q la rid a n   ajralm ag an   h o ld a   yuzaga  k elad i,  riv o jlan ad i. 
H a r b ir avlod  m adaniy boylikni  yangidan  y aratm ay d i,  balki 
sivilizatsiya  d a v o m id a  sh ak llan g an   m o d d iy   va  m a ’naviy 
b o y lik larn i  qab u l  qilad i  h a m d a   boy itad i.
M am lak a tim iz   P rez id e n ti  1998-yil  2 6 -iy u ld a  tarix ch i 
o lim la r  va  ju rn a lis tla r  bilan   su h b atd ag i  «Tarixiy  xo tirasiz 
k elajak  y o ‘q»  n o m li  n u tq id a :  «B eshafqat  d av r  sin o v lari- 
d a n   o m o n   q o lg an ,  eng  qad im g i  to sh y o zu v lar,  b itik la rd a n  
to rtib ,  b u g u n   k u tu b x o n a la rim iz   x azinasid a  saq lan ay o tg an  
20  m in g d a n   o rtiq   q o ‘ly o z m a ,  u la rd a   m u ja ssa m la sh g a n  
ta rix ,  a d a b iy o t,  s a n ’at,  siy o sat,  ax lo q ,  falsafa,  tib b iy o t, 
m a te m a tik a ,  fizika,  kim y o ,  a stro n o m iy a ,  m e ’m o rc h ilik , 
d e h q o n c h ilik k a   oid  o ‘n  m in glab   a sa rla r  b iz n in g   beqiyos 
m a ’n a v iy   b o y lig im iz ,  iftix o rim iz d ir.  B u n c h a lik   k a tta  
m erosga  ega  b o ‘lgan  xalq  d u n y o d a   k am   to p ila d i.  S h u n in g  
u c h u n   h am   bu   b o ra d a  ja h o n n in g   san o q li  m a m la k atlarig i- 
n a  b iz  b ilan   b ellash a  olish i  m u m k in ...» —  deg an   edi.
M a z k u r  m u a m m o n in g   ik k in - 
M a ’n av iy   m a d a n iy a t 
ch isi  m a ’naviyat  va  m a d an iy atn in g
qad im iyligi,  o ‘zaro   m u n o sab a ti  h a m d a   in so n  h ay o ti,  shaxs 
x u lq -a tv o rin in g   m a ’naviy  q a ro r to p ish   b o sq ich lari  h iso b la- 
n ad i.  U n i  o ‘rg a n ish d a,  a w a lo ,  m a d a n iy a t  eng  u m u m iy  
ta rz d a   in so n   va ja m iy a tn in g   o ‘zg aru v ch an lik   fao liy atin in g  
b a rc h a   tu rla ri  h a m d a   fao liy at  n a tija larin in g   m ajm u i  e k an - 
ligini  u n u tm aslik   lozim .  M ad an iy at ja m iy a t  va  in so n  ta ra q -
27

---

q iy o tin in g   m u ay yan   b ir  d arajasi,  k ish ila r  h ay o ti  va  fa o li­
y a tin in g   tu rli  k o ‘rin ish la rid a ,  u la r  y a ra ta d ig a n   m o d d iy   va 
m a ’naviy  b o y lik lard a  ifo d alan ad i.  M a d a n iy a t  tu sh u n c h a si 
m u a y y a n   ta rix iy   d a v rla r,  ijtim o iy - iq tis o d iy   tu z u m la r , 
m u ay y an  ja m iy a tla r,  e lat  va  m illa tla r  ta ra q q iy o ti,  m o d d iy  
va  m a ’nav iy   h a y o t  d a ra jasin i,  in so n   fao liy ati  yoki  tu r- 
m u sh in i  ifo d alov ch i  tu sh u n c h a d ir.
M uayyan  m ad an iy atn in g   qam rovi  b eh ad   keng  b o ‘lib,  u 
in so n la r  to m o n id a n   yaratilgan  m a ’naviy  boyliklarni,  ijti­
m oiy  o ng n in g   ilm iy,  badiiy,  h u q u q iy ,  diniy,  axloqiy,  fal- 
safiy  va  bo sh q a  shakllarini,  d u n y o q arash   va  tafak k u m in g  
b a rc h a   sh ak l  va  to m o n la r in i,  ja m iy a td a g i  g ‘o y a la r  va 
ta ’lim o tlam i,  badiiy  asarlar,  estetik   q arash larn i  h am   q am - 
rab  oladi.  B u n dan   tash q ari,  m a ’lu m o t  b erish,  t a ’lim -ta r- 
biya,  falsafa,  d in ,  h u q u q ,  etik a,  estetik a,  s a n ’at  va  a d ab i­
yo t  sin g arilar  h am   m a ’naviy  m ad an iy atg a  kiradi.  M a ’naviy 
boyliklar  siyosiy  va  huq u q iy   m afk u ra,  falsafa,  axloq,  s a n ’at 
ah li,  m u sa w irla r,  bastakorlar,  sh o ir va  yozuvchilar,  n azari- 
y o tc h ila r,  xullas,  xalq  o m m asi  to m o n id a n   y a ra tila d i  va 
o m m a la sh a d i.  M a ’naviy  b o y lik lar  av lo d d an -av lo d g a ,  b ir 
tu z u m d a n   ikk in ch i  tu zu m g a  m ero s  sifatida  o ‘ta d i  va ja m i­
yat  taraq q iyo tig a  k atta  ta ’sir  k o ‘rsatadi.
M ad a n iy a tn in g   p aydo  b o iis h i   va  riv o jlan ish i  kishilik 
ja m iy a ti  ta ra q q iy o tin in g   en g   q ad im iy   b o sq ich larig a   bo rib  
ta q a la d i.  M ad a n iy a t  in so n n in g   kelib  ch iq ish i  b ila n   uzviy 
b o g ‘liq d ir.  M ad a n iy a t  tarix i  ja m iy a t  ta rix in in g   ajralm as 
q ism id ir.  S h u n in g   u c h u n   h a m   u n in g   vujudga  kelishi  va 
riv ojlan ish i  m asalasin i ja m iy a t  ta rix id a n , ja m iy a t  ijtim o iy - 
iq tiso d iy   m u n o sa b a tla rid a n ,  b o y lik lar  va  ishlab  ch iq arish  
u su lid a n   ajratib   k o ‘rish  m u m k in   em as.  M ad a n iy   ta ra q q i- 
y o tn in g   u m u m iy   q o n u n iy a tla rid a n   b iri  u n in g   t o ‘xtovsiz 
rav ish da  boy ib   b o rish i  va  riv ojlan ish i  b ila n   b e lg ila n ad i. 
M ad aniy at  taraq q iy o tid a  m od d iy   ishlab  ch iq arish n in g   rivoji 
aso s  b o ‘la d i.  Ijtim o iy -iq tis o d iy   tu z ilm a la rn in g ,  ish la b  
ch iq arish   usu llarin in g   alm ashinuviga  qarab  m a d an iy at  ham  
sifat jih a td a n   o ‘zgarib  b o ra d i.  J a m iy a tn in g   ta ra q q iy   etish i 
m a d a n iy a tn in g   o ‘zg arish in i  ta la b   q ila d i,  m a d a n iy a tn in g  
y an g ilan ish i  esa,  o ‘z  n a v b atid a, ja m iy a tn in g   ta ra q q iy   q ili-
28

---

shiga  sab a b   b o ‘ladi.  B o s h q a c h a   a y tg a n d a ,  m o d d iy   va 
m a ’naviy  m adaniy at  durdo nalari  inson  aql-idroki,  iste’dodi 
va  m e h n a ti  m a h su lid a n   iboratdir.  Xalq  o m m a si  m a d a n i­
yat  ijodkorigina  em as,  balki  uni  t o ‘xtovsiz  ravishda  boyi- 
tu v c h i,  rivojlantiruvchi,  a v lo d d an -av lo d g a   yetkazib  turili- 
shini  t a ’m in lo vchi  ham dir.
Shu  b oisd an   h a m   h a r  bir  ijtim oiy  tu z u m   taraq q iy o tid a 
m a d a n iy a t  o ‘ziga  xos  belgi  va  xususiyatlarga  ega  b o ‘ladi. 
Kishilik ja m iy a tin in g   h a r   b ir  tarixiy  bosqich i  o ‘z  m a dan iy 
boyliklarini  y aratadi  va  shu  ta riq a   b o sh q asid a n   farqlanib 
tu ra d i.  H a r  b ir  xalq  m a d an iy ati  o ‘z  m a m la k ati  doirasi- 
dag in a,  to r   milliy  biqiqlikda  em as,  balki  b oshq a  xalqlar 
m a d an iy ati  bilan  o ‘zaro  a lo q a d a   rivojlanadi.  S hu  ju m la - 
d a n ,  o ‘z b ek   xalqi  m a d a n iy a ti  h a m   faq at  m illiy  aso sd a 
em as,  balki  u m u m in son iy   m adaniyatlar t a ’sirida  h a m   rivoj- 
lanib  boradi.  Yangi  d e m o k ra tik   t a ’lim  tizim ida:  o ‘quvchi 
shaxsining  m a ’naviy  m a d an iy ati  hozirgi  insoniyat  erish- 
gan  yutuqlarga  asoslanib  q u rilm o g ‘i;  m a ’naviy  m a d a n i­
yat ni  shakllantirishda  milliylikdan  yiroq va  unga  zid  unsur- 
la rd an  voz  k e c h m o q   zarurdir.
M ad an iy at  shaxs  kam olotiga  m o ddiy  (texnika,  ishlab 
chiqarish  tajribasi,  moddiy  boyliklar)  va  m a ’naviy  (fan,  a d a ­
biyot,  san’at,  maorif,  din,  um um insoniy  va  milliy  m a ’naviy 
qadriyatlar)  jihatdan  ta ’sir  ko‘rsatadi.  M oddiy  va  m a ’naviy 
madaniyatning  o ‘zaro  aloqasi  h am d a  ta ’siri  natijasida  aqlan 
yetuk,  axloqan  barkamol,  jism onan  sog‘lom,  dunyoqarashi 
keng,  yaxlit  shakllangan  shaxs  tarkib  topadi.  Jam iyatning 
moddiy  madaniyati  uning  m a ’naviy  t a ’sirisiz,  inson  ongi  va 
faoliyatidan tashqarida yaratilmaydi.  Inson biror moddiy boylik 
yaratar ekan,  a w a lo ,  uning  qurilishi,  ishlab  chiqarish jarayo- 
ni  va  ta ’lim-tarbiyaviy  natijasini  o ‘z  ongida  ta sa w u r  etadi, 
amaliy  ahamiyatini  oldindan  ko ‘ra  biladi.  Ayni  shu  jarayon 
m a ’naviy  m anbalam i  yaratishga  h a m   tegishli.
S h u ni  h a m   u n u tm a s lik   kerakki,  m o d d iy   hay ot  bilan 
m a ’naviy  hayot  dialektik  ravishda  bog‘langan.  Moddiy  hayot 
b i r l a m c h i ,  c h u n k i   in s o n   m a ’n a v iy   m u a m m o l a r   b ila n  
shug‘ullanishdan oldin  moddiy ehtiyojlarini qondirgan b o iishi 
zarur.  Binobarin,  m a ’naviy  hayot  ikkilamchi,  chunki  u  m od-
29

---

diy  hayotning  kishilar  ongidagi  in ’ikosini  aks  ettiradi.  Shaxs, 
jamiyat  hayoti  va  rivojlanishi  moddiy  ishlab  chiqarishga  qay 
darajada  bog‘liq  b o ‘lsa,  u  m a ’naviy  m adaniyatning  boy  va 
serm azm un  b o ‘lishiga  shu  darajada  ijobiy  t a ’sir  ko‘rsatadi. 
Aksincha,  m a ’naviy hayot va boyliklar qanchalik yuksak taraq­
qiy etgan b o ‘lsa, jamiyatning moddiy taraqqiyoti uc h u n  shun- 
chalik  keng  imkoniyatlar  ochiladi.
Aslida  shaxs  tashqi  olam,  voqea va  hodisalami  aql,  idrok, 
ruhiy  holat,  ichki  kayfiyatlar  orqali  qabul  qilib  olishi jarayo- 
nida  m a ’naviy  madaniyatli  insonda vatanga  muhabbat,  sami- 
m iy  d o ‘stlik,  insonparvarlik,  m ehnatsevarlik,  m u sta h k am  
e ’tiqod,  iymon,  nafosat,  axloqiy  madaniyat  singari  fazilatlar 
shakllanib  boradi.  Uning  sifat  darajasi  kishilaming  u m u m ­
insoniy  va  milliy  qadriyatlarga,  xalqning  m a ’naviy  merosiga 
b o ‘lgan  munosabatlarida  nam oyon  b o ‘ladi.  M a ’naviyat  negi- 
zi  hisoblangan  umuminsoniy  va  milliy  qadriyatlar  shaxsning 
ijtimoiy  tuzum   ustqurmalariga  munosabati,  turli  ma'rifiy- 
madaniy g‘oyalar,  tushunchalar,  qarashlar,  tasaw urlar tizimi- 
ning  mahsulidir.  M a ’naviy  madaniyatning  mohiyatini  n a m o ­
yon  etuvchi  obyekt  shaxs  hisoblanadi.
M a ’naviy  m a d a n i y a tn in g   asosiy  b elgilari  in s o n n in g  
ich k i  va  ta sh q i  d u n y o s id a   n a m o y o n   b o ‘ladi.  S h a x sn in g 
ich k i  m a ’naviy  du n y o si  m a ’naviy  e h tiy o j,  m a ’naviy  q i ­
ziqish,  m a ’naviy  faoliyat  va  m a ’naviy  q a d riyat  kabi  asosiy 
belg ilar  tiz im id a n   iborat  b o ‘lib,  u la r  o ‘z a ro   b ir- b iri  b i ­
lan   c h a m b a r c h a s   b o g ‘liqdir.  S h a x sn in g   m a ’naviy  e h t i ­
yoj i  m a ’naviy  q iziqish ni  vujud ga  k e ltira d i,  u  shaxs  fa o li­
yati  ja ra y o n id a   n a m o y o n   b o ‘ladi  va  n a tija d a ,  m a ’naviy 
q a d riy a t  yuzaga  k eladi.  M a ’naviy  q a d riy a t,  o ‘z  n a v b a ti­
da,  y u q o ri  m a ’naviy  e h tiy o jn in g   p a y d o   b o i i s h i g a   asos 
b o ‘ladi.  M a ’naviy  rivojlanishning  bu   aylanish  davri  uzluk- 
siz  d a v o m   etadi.
Shaxsning  m a ’naviy  ehtiyoji  k o ‘p  jih a td a n   ja m iy atning 
m a ’naviy,  m od diy  taraqqiyoti  darajasiga  b o g ‘liq  ravishda 
n a m o y o n   b o ‘ladi.  Bu  ehtiyoj  adabiyot  va  s a n ’atga,  t a ’lim 
va  tarbiyaga  nisb atan   qiziqishni  y a n ad a   oshiradi.  Ja m iy a t­
ning  m a dan iy  hayoti  xalqning  m a ’naviy  talabi  va  qiziqish- 
larini  qo n d ira  olm asa,  bu   n arsa jam iyat  a ’zolarining  m o d -
30

---

diy  va  m a ’naviy  faoliyatiga  salbiy  t a ’sir  k o ‘rsatadi.  B un dan 
shaxs  m a ’naviy  m ad aniy ati  u ning   keng  tarm oq li  m anbalari 
vositasida  shakllanadi,  degan  xulosa  kelib  chiqadi.
Faylasuf olim larning  fikrlariga  asoslanib,  shaxs  m a ’naviy 
madaniyati  shakllanishiga  t a ’sir  etuvchi  quyidagi  m anbalar- 
ni:  din,  fan,  adabiyot,  s a n ’at  va  maorifni  ko ‘rsatish  m u m ­
kin.  U lar o ‘zaro aloqadorlikda  inson ongi va  faoliyatiga ta ’sir 
etadi.  D em ak ,  m a ’naviy  m adaniyatni  shakllantirish  m a n ­
balari:  1)  fan;  2)  adabiyot;  3)  san ’at;  4)  din;  5)  m a ’rifat; 
6)  ijodkorlik;  7)  m a ’naviy-ruhiy  qadriyatlardir.
M a ’naviy  m a n b a la m i  o ‘rganish  ja ra y o n id a   shaxsning 
yangi-yangi  m a ’naviy  ehtiyojlari  paydo  b o i a d i .   S hu   e h ti- 
yojlarni  q o n d irish g a   h a ra k at  qilish  esa  shaxsda  o ‘z  oldiga 
q o ‘ygan  m a q sa d   va  vazifalarni  am alga  oshirishga  intilish- 
ni,  izlanishni  yuzaga  keltiradi.
M a ’naviy  m a n b a la r  m a ’naviy  m adan iyat  m anbalarining  
tarixiyligi,  izchilligi  va  uzviyligi;  m a ’naviy  m adaniyat  m a n ­
balarining  xalqchilligi,  insonparvarligi;  moddiy va  m a ’naviy 
boyliklarning  o ‘zaro   aloqadorligi  va  t a ’siri;  m a n b alarn in g  
hay ot  bilan,  tu rm u sh   bilan  b o g ‘liqligi;  u m u m in s o n iy   m il­
liy  q a d riy a tla rn in g   insonparvarlik,  v atan p arv arlik   va  m il­
liy  xarakteri  m asalalari  bilan  uzviy  b o g ‘liqdir.
M illiy   m u s ta q illik   s h a r o i t i d a
Tarixiy  davomiylik 
m a d a n i y   m e r o s   m a s a l a s i   m u -
h im d ir.  D e m a k ,  m a d a n iy   m e ro s  —  b iz n in g   m o d d iy   va 
m a ’naviy  boyligimiz.  Bu ja h o n   ganjiga  q o ‘shilgan  b eb ah o  
xazinani  ajdodlarim iz  bizga  m eros  qoldirgan.  Bizning  tarix 
oldidagi  v azifam iz  shu  ulk an  m ero sni  asrab-avaylab,  k e ­
lajak  avlodlarga  yetkazishdir.
M ad a n iy   m erosni  b aho lash da,  u m u m a n ,  m a dan iy  siyo- 
satn in g   k o n s e p tu a l  aso slarin i  y a ra tish d a   insonp arvarlik , 
taraqqiyparvarlik  m ezo nlariga  tayanish  kerak.  H a r b ir xalq 
o ‘z  m a d a n iy   m erosini  t o ‘liq  o ‘rganishi  lozim .  M ad a n iy  
m ero sn i  o ‘rg a n ish d an   m aqsad   o ‘tm ish ga  sig‘inish  em as, 
balki  o ‘tm ish g a   suyanib,  u n d a n   foydalanib,  o lg ‘a  siljish, 
rivojlanishning  yangi  bosqichig a  chiqishdir.
M ad a n iy   m eros  va  qadriyatlarni  ta rg ‘ib  qilishda  xalq 
t a ’limi  tizim i,  om m aviy  axborot  vositalari  tizim i,  doim iy
31

---

va  k o ‘c h m a   m a d a n iy -m a ’rifiy  m uassasalam ing  o ‘m i   beqi- 
yosdir.  Hali totalitarizm   davrida buyuk qadriyatimiz b o ‘lgan 
tilim izni  saqlab  qolish  va  u n in g  ja m iyatim izdag i  o ‘m in i 
y a n a d a   m u s ta h k a m la s h   u c h u n   m a m la k a t  ra h b a ri  Islom  
K arim ov  tashabbusi  bilan  1989-yil  2 1 -o k tabrda  «Davlat  tili 
haqida»  Q o n u n   qabul  qilindi.  Q o n u n d a   0 ‘zbekistonning 
davlat  tili  o ‘zbek  tilidir,  o ‘zbek  tili  respublikaning  siyosiy- 
ijtimoiy,  iqtisodiy  va  m adaniy  h ayotining  b a rc h a   sohala- 
rida  t o ‘liq  am al  qiladi,  deb  belgilab  q o ‘yildi.
Mustaqillik  yillarida  Prezidentimiz  to m o n id a n   m adaniy 
meros  va  qadriyatlarni  targ‘ib  qilish  samaradorligini  yanada 
o s h iris h   m a q s a d id a ,  y u q o r id a   e sla tilg a n   f a r m o n la r d a n  
tashqari,  yana  bir  q a to r  qaror  va  farm on lar  qabul  qilingan- 
ligini  ta ’kidlamoq  zarur.
J u m la d a n :
1.  1996-yil  2 7 - s e n ta b r d a   0 ‘z b e k is to n   R es p u b lik a s i 
V azirlar  M a h k a m a sin in g   « M a ’naviyat  va  m a ’rifat»  j a m o ­
atchilik   m ark azi  qoshidagi  «O ltin  meros»  xalqaro  xayriya 
ja m g ‘arm a sin i  q o ‘lla b - q u w a tla s h   t o ‘g ‘risida»gi  Q arori;
2.  1996-yil  31-dekabrda  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prez- 
id e n tin in g   «R espublikada  m usiqiy  t a ’lim n i,  m a d a n iy a t  va 
s a n ’at  o ‘quv  yurtlari  faoliyatini  yaxshilash  t o ‘g ‘risida»gi 
F a rm o n i;
T.  1997-yil  8-yanvarda  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezi- 
d e n t i n i n g   « 0 ‘z b e k is to n d a   m illiy   ra q s   va  x o re o g ra fiy a  
s a n ’atin i  rivojlantirish  t o ‘g ‘risida»gi  F a rm o n i;
4.  1 9 9 7 -y il  2 3 - y a n v a r d a   0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s i 
P r e z id e n tin in g   « 0 ‘z b e k is to n n in g   b a d iiy   a k a d e m iy a s in i 
tashkil  etish  haqida»gi  F a rm o n i;
5.  1996-yil  7 -m a y d a   0 ‘zbek iston   R espublikasi  P r e z i­
d e n tin in g   « 6 ‘zbek isto n  ijtim oiy  ta ra q q iy o tid a   televiden i- 
ya  va  ra d io n in g   rolini  oshirish  c h o ra -ta d b irla ri  t o ‘g ‘ri- 
sida»gi  F a rm o n i;
6.  1 9 9 8 -y il  1 2 -y a n v a rd a   0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s i 
P rez id e n tin in g   «M uzeylar  faoliyatini  tu b d a n   yaxshilash  va 
tak om illashtirish  t o ‘g ‘risida»gi  F a rm o n i;
7.  1998-yil  13-yanvarda  V azirlar  M a h k a m a sin in g   «А1- 
pom ish»  d o sto n i  yaratilganligining  1000  yilligini  n ish o n - 
lash  t o ‘g ‘risida»gi  Q arori;
32

---

8.  1998-yil  24-iy uld a  0 ‘zbekiston  R espublikasi  V azir­
lar  M ahkam asinin g  « M a ’n a v iy -m a ’rifiy  islohotlarni  yanada 
c h u q u rla sh tiris h   va  u n in g   sam arad orligin i  oshirish  c h o ra - 
tadb irlari  t o ‘g‘risida»gi  Q arori;
9.  1999-yil  15-aprelda  «Arxivlar  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n ;
10.  2000-yil  29-martda  «Avesto»  yaratilganligining  2700 
yilligini  nishonlash  to ‘g‘risida  Vazirlar  Mahkamasi  Qarori;
11.  2004-yil 21-martda 0 ‘zbekiston  Respublikasi  Preziden­
tining «2004—2009-yillarda maktab ta’limini  rivojlantirish davlat 
umummilliy  dasturi  to ‘g‘risida»gi  Farmoni  qabul  qilindi.
U m u m a n ,  P rez id e n t  Islom   K arim ov  ilgari  surgan  fikr 
va g ‘o yalardan   m a ’naviyatning  quyidagi  tarkibiy  qismlarini 
an iq la b   olish  m u m kin:
—  m a d a n i y - m a ’rifiy  yuksalish;
—  ijtim o iy -d id a k tik   taraqqiyot;
—  falsafiy-pedagogik  o ‘sish;
—  i y m o n - e ’tiq o d n in g   butunligi;
—  milliy  a x lo q -o d o b   m e ’yorlariga  t o ‘la  rioya  qilish;
—  i l m - m a ’rifatli  b o ‘lish;
—  insonparvarlik,  vatanparvarlik,  xalqparvarlik,  adolat- 
parvarlik;
—  milliy  q ad riyatlarga  m u h a b b a t ; w
—  fidoyilik,  m ardlik ,  jasurlik,  tashabbuskorlik;  N—
—  po klanish;  —
—  islom  diniga  e ’tiqodlilik;  ^
—  V atan  va  xalq  mustaqilligini  doim iy  ravishda  him oya 
qilish  va  unga  xizm at  qilish,  ajdodlarga,  ula rn in g   m e ro s i­
ga  c h u q u r   h u r m a t  va  shu  kabilar.
P r e z id e n tn in g   «M u zeylar  faoliyatini  tu b d a n   yaxshilash 
va  ta k o m illashtirish  t o ‘g ‘risida»gi  F a r m o n id a n   k o ‘zlangan 
m aq sad  m u z ey larn i  y agona  bir  oilaga  birlashtirish,  y a ’ni 
u la r  faoliyatini  b o sh q aru v ch i  m arkaziy  ra h b a r  o rgan   ya- 
ra tish d an   iboratdir.  Aslida  m uzey  —  m a d a n iy a t  k o ‘zgusi, 
ta rix iy ,  m o d d i y   va  m a ’n a v iy   y o d g o r li k la r n i  t o ‘p la sh , 
saqlash,  o ‘rganish  va  tashviq  qilish  kabi  ishlarni  am alga 
oshiruvchi  ilmiy,  m a ’rifiy -m a ’naviy  m askandir.  U  ekspo - 
z itsiy a   va  k o ‘r g a z m a la r   v o s ita s id a   ilm iy   ta s h v i q o t  va 
m a ’naviy  ta rb iy a   vazifasini  bajaradi.  M u z e y la r  ijtim oiy
3  —  M a ’n a v iy a t  a s o s la ri 
33

---

J
vazifalariga  k o ‘ra:  ilm iy-tadqiqot,  m a ’rifat  va  o ‘quv  m u - 
zeylariga;  yo ‘nalish va  kolleksiyalariga  qarab esa:  tarm oq  (fan 
va  san ’atning  biror  sohasiga  ixtisoslashgan),  o ‘lkashunoslik 
(muayyan  m a ’muriy  h ududning  turli  jabhalari  majmuasini 
aks  ettiruvchi)  va  m e ’morial  (m u h im   tarixiy voqealar,  atoq- 
li arboblarga bag‘ishlangan)  muzeylarga b o ‘linadi.  Yurtimizda 
zamonaviy tushunchadagi  muzeylarning  122  yillik tarixi  bor. 
1876-yilda Toshkentda turli  kolleksionerlar q o ‘lida to ‘plangan 
turli ashyolar t o ‘plami asosida o ‘lkashunoslik muzeyi  (hozirgi 
0 ‘zbekiston  tarixi  muzeyi),  1918-yilda  0 ‘zbekiston  davlat 
s a n ’at  m u z ey i,  1937-yilda  T o s h k e n td a g i  A m a liy   s a n ’at 
muzeyi,  1941-yilda  Alisher  Navoiy  nomidagi  muzey,  m us­
taqillik yillarida  —  1996-yilda Temuriylar tarixi  davlat  m u ze­
yi,  Olimpiya  shon-shuhrati  muzeyi  kabi  bir  q a to r  sohalarni 
yorituvchi  muzeylar  tashkil  topdi.
Buyuk  d av latlarn in g   bugungi  kuni  h a m d a   istiqbolini 
m adaniyat  va  m a ’naviyat  haqida  guvohlik  beruvchi  m u - 
zeylarsiz  ta s a w u r   etish  qiyin.  P rezidentim iz  Islom  K ari­
mov  « 0 ‘zbekiston  XXI  asr  b o ‘sag‘asida:  xavfsizlikka  ta h - 
did,  barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafolatlari»  asarida 
t a ’kidlaganidek,  biron-bir jamiyat  m a ’naviy  imkoniyatlarini, 
o d a m la r  ongida  m a ’naviy  va  axloqiy  qadriyatlarni  rivoj- 
lantirm ay  h a m d a   m u sta h k am la m a y   o ‘z  istiqbolini  ta s a w u r  
eta  olmaydi.  Bu  b o ra d a   amalga  oshirilayotgan  ishlar  yuza- 
sidan  quyidagicha  xulosalarga  kelish  m um kin:
1.  « M a ’naviyat  va  m a ’rifat»  ja m o a tc h ilik   m a rk a zin in g  
tu z ilis h i  va  u n g a   y u k l a n g a n   v a z i f a l a r   m a m l a k a t i m i z  
m a ’naviy  hayotini  tu b d a n   jo n la n tirib   yubordi.
2.  M a ’naviyatga  davlat  siyosatining  bosh  vazifasi  deb 
q a r a s h   b u   s o h a n i n g   t a r a q q i y   to p is h ig a   z a m i n   b o ‘ldi. 
M a ’n a v iy - m a ’rifiy  islo h o tla r  davlat  siy osatin in g  asosiy, 
ustuvor  y o ‘nalishi  d eb  belgilandi.
3.  B a rc h a   ja b h a d a g i  r a h b a r la r n in g   m a ’naviyat  bilan 
bevosita  sh u g ‘ullana  boshlashi  m a ’naviyatni  jo n la n tiris h - 
ga  im ko n  yaratdi.  S h o ‘rolar davrida  m a ’naviyat  va  m a ’rifat 
m asalalari  bilan  tashkilot  ra h b a rin in g   u c h in c h i  o ‘rinbosari 
sh u g ‘u lla n a r edi,  xolos.  K o ‘pgina  M D H   davlatlarida  h ozir 
h a m   sh und ay.  Bizda  esa  m a ’naviyat  m asalasi  bilan  Bosh
34

---

У
vazirning  o ‘rinbosari  va  shaxsan  h o k im la r  sh u g ‘ullanad i. 
P r e z id e n tim iz   esa  b a r c h a   ra h b a rla rg a   n a m u n a   sifatida 
« m a ’nav iyatning  bo sh   hom iysi  va  him oyachisi»  d eb  e ’lon 
qilindi.
4.  Barcha  sohalarda  m a ’naviyat  va  m a ’rifat  masalalari 
bo‘yicha  rahbarlarning maxsus birinchi o ‘rinbosarlari lavozimi 
joriy  qilinishi  boshqaruv  tizimida  katta  voqea  b o ‘ldi.
5.  R espu blik am izd a  am aliy  q a driy atlarn i  tiklash  b o ‘yi- 
c h a   jid d iy   tadb irla rn in g   am alga  oshirilishi  xalqim iz  h a- 
yotidagi  eng  m u h im   v o q e ala rd a n   biridir.
0 ‘zbek iston   m ustaqil  respublika  sifatida  ta n   o lin g a n - 
d a n   keyin  a m alga  o sh irilg a n   e n g   b u y u k   is h la r  sirasiga 
m a ’naviy  m e ro sim iz   va  qadriyatlarim izga  m u n o s a b a t  t u b ­
d a n   o ‘z garganini  h a m   kiritish  lozim .  Bu  b o ra d a   P rez i­
d e n t   ta s h a b b u s i  va  r a h n a m o l i g i d a   k o ‘p la b   is h la r n in g  
a m alga  oshirilishi  m a ’naviyat  ja b h a s id a   q a to r  ijobiy  sa- 
m a r a la r   b e rd i.  X u su s a n ,  s h u   s a ’y - h a r a k a t l a r   n a tija sid a  
N a v r o ‘z,  H ayit  bayram lari  tiklandi;  A. Yassaviy,  N a jm id - 
d in   K ubro,  B ah o u d d in   N a q s h b a n d ,  A m ir  T e m u r   va  Z a - 
h irid d in   M u h a m m a d   B ob ur  kabi  buy uk   sh axslarning  ta - 
rixdagi  o ‘rni  h aq q o n iy   b a h o sin i  to p m o q d a .
Demak,  m a ’naviyatga  bashariyat  taraqqiyotining  mahsuli 
sifatida  qaralmog‘i  lozim.  Bu  esa  milliy  m a ’naviy  qadriyat­
larga  hurm at  va  millat  o ‘zligini  anglab  yetishini  talab  qiladi.
TAYANCH  S O ‘Z  VA  IBORALAR
Is lo m   m in ta q a s i,  A m a z o n k a ,  M e s o p o ta m iy a ,  m a ’n a v iy   m e ro s ,  m a d a n iy  
m e r o s ,  ta r ix iy   v o ris lik ,  m illiy   q a d r iy a t,  d ia le k tik a ,  ta r ix iy   d a v o m iy lik .
SAVOL  VA  T O P S H IR IQ L A R
1.  M u s ta m la k a   y illa ri  v a  m a ’n a v iy a t  m a s a la s id a   o ‘z   fik rin g iz n i  b a y o n  
q ilin g .
2.  M u s ta q illik n in g   m illiy   m a ’n a v iy   tik la n is h g a   t a ’s iri  q a n d a y ?
3.  M illiy   m a ’n a v iy   tik la n is h   n im a ?
4.  N im a   u c h u n   Is lo m   K a rim o v   m a ’n a v iy a tn i  riv o jla n tiris h g a   u s tu v o r 
v a z ifa   s ifa tid a   q a ra m o q d a ?
5.  M u s ta q illik   y illa r id a   m a ’n a v iy   m e r o s im iz   r a h n a m o la r i  n o m la r in in g  
tik la n is h i.
6.  U n u tilg a n   va  ta q iq la n g a n   m illiy   q a d riy a tla rim iz n in g   tik la n ish i.
7.  0 ‘z   y e ri,  o ‘z   tili  v a  o ‘z   d in ig a   eg a  b o ‘lish   n im a ?
8.  0 ‘z b e k   m illiy   q a d riy a tla ri:
35

---

« F a r z a n d   k u tib » ,
« Y ig itlik   s h a ’n i,  q iz lik   iffati» ,
« K e lin - k u y o v   a x lo q i» ,
« O ta - o n a   q a d ri»   h a q id a   g a p irin g .