0 ‘z b e k ist 0n respublikasi olïy ya g ‘rta m âxsus ta’lim yazirligi

Chilining  “Xalqaro  Pasxi oroli ” milliy parkidagi afsonaviy  tosh
haykallar.
1949-yilda  Zimbabveda  Ywange  milliy  parki  tashkil  qilindi. 
Tanzaniyadagi  Serengeti  milliy  parki  hozirgacha  jahondagi  eng 
qiziqarliva mashhur parklardan hisoblanadi.  Keniyaning markaziy 
qismidagi Aberdare,  Kruger milliy parklarida Afrikaning 5 turdagi 
eng yirik yowoyi hayvonlari  muhofaza qilinadi.
56

---

Yaponiya davlati milliy parkiar yaratishga katta e ’tibor beradigan 
davlatlar qatorida turadi.  Bu  davlatdagi  eng  mashhuri  Fudziyama 
tog'idagi  —  Fuji  Hakone  izu  milliy  parkidir.  Hindistonda  ham 
ko‘piab  milliy  parklar  jahonga  mashhur,  taniqli.  Buianiing  eng 
mashhurlari  Himolay tog‘larining  old  qismidagi  —  Corbet  milliy 
parki hisoblanadi.  Bu milliy parkda  Hindiston yoibarsi va qoplon 
(leopard)  muhofaza qilinadi va  ko‘paytiriladi.
Shri  Lankada  fillar,  qoplonlar  va  kam  uchraydigan  noyob 
qushlar  muhofaza  qilinadigan  G al  Oua  milliy  parki  BMT 
ro6yxatida  turadi.  Avstraliya  eng  ko‘p  milliy  parklari  bor 
davlatiardan  hisoblanadi.  Bu  davlatdagi  Gagadu  milliy  parkida 
jahondagi eng ko‘p timsohlar muhofaza qilinadi.  Bu milliy parkda 
“Timsoh”  mehmonxonasi  jahonda  tirnsoh  shaklida  qurilgan 
yagona mehmonxona hisoblanadi.
Yangi  Zelandiyada  Tongario,  Egmont,  Fiord  Land  milliy 
parklari  taniqli  miliiy  parklardan  hisoblanadi.  Buyuk  Britaniya 
ham  milliy  parklar  va  tabiat  qo‘riqxonalarmi  ko‘paytiruvchi 
davlatiardan  hisoblanadi.  Britaniyadagi  eng  yirik  milliy  park 
Britaniya orMarsdagi Garingorn National  Nature  Reserve 26  ming 
ga maydonni egaliaydi. Alp togiaridagi eng katta milliy parklardan 
hisoblanadigan Gran  Paradiso Italiya davlatining tashabbusi bilan 
tashkil qilingan. 
*
Gemianiyada  1969-yilda  ikkita  Berchtesgaden,  Bavarian 
Forest miliiy parklari  o‘z faoliyatlarini boshladi. Germaniyada  80 
ta milliy parklar,  zaxiradagi milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari 
tashkil  qilingan.  Janubiy  Amerikada  milliy  parklar  tabiatni  o‘z 
tabiiy holatida saqlash va muhofaza  qilish uchun tashkil  qilinadi. 
Shunday milliy park Charlz Darvin tadqiqot o‘tkazgan Galapagoss 
orollarida  (Ekvodor  davlati)  noyob  suv  toshbaqalarini  va  suvda 
yashovchi  turlàrni  saqlab  qolish  va  muhofaza  qilishni  boshladi. 
Chilidagi  mashhur va  mo‘jizaviy  Pasxi  oroli  xalqaro  miqyosdagi 
milliy park deb  e io n   qilindi.
Argentinaning  Nehue!  Huapi  milliy  parki  And  tog‘lari 
ostonasidagi  800  ming  ga  maydonni  egaliaydi.  Venesueladagi

---

Canaima  miíliy  parkida  dunyodagi  eng  baland  sharshara  Angel 
Falls joylashgan.  Milliy  parklar va  tabiat  qo'riqxonalari,  alohida 
muhofaza  qilinadigan  hududlaming  ko‘payishi  ekoturizmning 
rivojlanishiga asos soladi.
Hozirda dunyoda  1500 dan  ziyod miíliy parklar bor.  Ularning 
eng  yirik  bo'lgan  2.60  tasi  BMTning  ro'yxatiga  olingan33.  Qayd 
qilingan  ma’lumotlardan  ma’lum  bo‘ladiki,  miffiy  parklar  turli 
maqsadlarda  tashkil  qilingan,  Shunieg  nchun  bam,  ekoturizmni 
rivojlantirishda  bu  milliy  parklaming  tashkiliy,  iqtisodiy  va 
geografik xususiyatlarini  tahlil  qilish ialab  qilinadi.
Dunyoda  milliy  parklar  tashkiliy  va  iqtisodiy  ji hail arid an 
a)  davlat  mulki;  b)  xususiy  va  d)  aralash  (davlat  va  xususiy) 
mulk  egaligida  faoliyat  ko‘rsatmoqda!ar.  Ba’zi  davlatlar  o‘z 
milliy  parklarini  xalqaro  tashkiiotlar  ixtiyoriga  berishadi  va 
daromadning  bir  qismini  olishadi.  Hozirgi  vaqida  ko‘plab 
davlatlardagi xususiy va aralash mulkdagi miUiy parklarni egalari 
davlat  mulki  boshqaruviga  berishmoqda.  Ikkala  holatning 
ham  kelib  chiqish  sabablari  milliy  parklar  muhofazasining 
qiyinlashib borishi hisoblanadi.  Afrika mamlakatlarida,  Janubiy 
va  Janubiy-Sharqiy  Osiyo  mamlakatlarida,  Yaqin  Sharq  va 
M DH  davlatlarida,  Lotin  Amerikasida  milliy  parklarni  davlat 
ixtiyoriga  berish  kuchaygan.
Milliy  parklarni  davlatga  sotish  yoki  to ‘liq  davlat  ixtiyoriga 
berish  Yevropa  davlatlarida  ham  ustuvor  yo£naiishga  ega 
(Germaniya, 
irlandiya, 
Bolgariya, 
Ruminiya, 
Chexiya 
Respublikasi  va  Skandinaviya  davlatlari).  Shimoliy  va  Janubiy 
Amerika Davlatlarida,  Polsha, Gretsiya, Turkiya,  Pokiston, Nepal 
va Aljirda  milliy parklar xususiy hamda davlat tasarrafida faoliyat 
ko‘rsatadi.
G ‘arbiy  Yevropa  davlatlarida,  Fransiyada,  Ispansya  va  Buyuk 
Britaniyada,  Paragvay,  Urugvay,  Ekvadorda  milliy  parklaming 
yarmi  xususiy  hisoblanadi.  Janubiy  Koreyada  40%  milliy  parklar 
xususiylashtirilgan.
33 Бабкин A.B. С пециальные виды туризма. Ростов на-Дону, Феникс, 2008. С. 252.
58

---

Milliy  parklarning  iashkiliy  va  boshqaruv  xususiyatlari  hara 
dunyo  mamlakatlarida  turlicha  hisoblanadi.  Milliy  parklar 
dastlabki  vaqtlarda  tashkil  qilinganda  federal  agentiiklarga  va 
departamentlar  boshqaruvida  boiishgan.  Rivojlangan,  o‘tish 
davri  iqtisodi  rivqjlanishidagi  davlatlarda  (90'%  davlatlar) 
milliy  parklar  boshqaruvi  pastdan  yuqoriga-vertikal  iashkiliy 
boshqaruvida  (Shvetsiya,  Italiya,  Niderlandiya,  Yevropaning 
ko'-plab  daviatlari).
AQSH,  Kanada,  Fransiya,  Avstraliya  va  JAR  davlatlarida 
xususiy milliy parklar ko‘pligidan teng huquqli-gorizontal iashkiliy 
boshqarav  hukmron.  Lekin,  boshqaruvning  barcha  xilma-xilligi 
yoki milliy parklardagi turli mulkchilik shaklidan qat’i nazar milliy 
parklardagi  tabiat  muhofazasi  albatta  davlat  organlari  ixtiyorida 
hisoblanadi.
Mamlakatimizda milliy parklar, tabiat qocriqxonalari, biosfera 
qo‘riqxonalari,  tabiat  buyurtmaxonalari  va  alohida  muhofaza 
qilinadigan  hududlarni  tashkil  qilish  va  boshqarisih  0 £zbekiston 
Respublikasi  «Ekologiya  va  atrof-muhitni  muhofaza  qilish» 
davlat  qo'mitasi  ixtiyoriga  berilgan.  So‘nggi  yillarda  milliy 
parklar  puldor,  tabiat  muhofazasini  quwatlaydigan  xalqaro 
tashkilotlar,  tijoriy  banklar,  mashhur  yozuvchilar,  san’atkorlar 
va  boshqalardan  tushadigan  mablag‘Iar  hisobidan  ham  faoliyat 
ko'rsatishrnoqda.  Shuning  uchun  ham  ekoturistik  resurslari  bor 
davlatlar barcha imkoniyatlarini ishga solib o ‘zlarida ekoturizmni 
rivojlantirishga  kirishganlar,  Kanada  milliy  parklardan  240  min. 
dollar,  AQSH  milliy  parklardan  yiliga  o'rtacha  370  min  doJIar 
daromad olishmoqda.  Eng muhimi,  ekoturistik obyekt qanchalik 
jozibador,  betakror  boim asin  ushbu  obyekt  ishlatilganda 
ekoturizm  rivojlanadi.  Dunyoda  1959-yilda  39  mamlakatda  200 
ta  milliy  park,  1982-yilda  1000  ta  va  hozirda  1500  ta  milliy 
parklar faoliyat ko£rsatmoqda34.
,4 Mose Ingo.  Sanfter Tourismusim Nationalpark Hohe Tauern. Vechtaer Arbeitenzu r 
Geographie un d  Regionalwissenschaft, Band 6. Vechta,  1988. P.  267.
59

---

5.2. Tabiat qo‘riqxonalari,  tabiat buyurtmaxonalari va tabiat
yodgorliklari
Davlat  tabiat  qo‘riqxonasi  —  noyob  va  o ‘ziga  xos 
ekotizimîarni,  o ‘simliklar  va  hayvonot  dunyosi  hamda  alohida 
turlam i,  o ‘simliklar  va  hayvonot  dunyosining  genetik  fondini, 
îabiatdagi  tabüy  jarayonlar  va  hodisalarai  saqlash,  muhofaza 
qilish va o‘rganish, ekologik-ma’rifiy tadbirlar ilmiy-tadqiqotiar 
o‘tkazssh  maqsadida  davlat  tomonidan  muhofaza  qilinadigan 
tabüy hududiardir.
Davîat  tabiat  qo£riqxonasining  maqomi  quyidagi  talablardan 
iborai  hisoblanadi:
•  tabüy  majmualami  to‘iig‘icha  muhofaza  qilish  va  qayta 
tiklash;
-  doimiy ekologik monitoringni tashkil qilish;
*  iimiy tadqiqot  ishlarini bajarish;
*  ekologik-ma’rifiy ishlami o'tkazish;
•  noyob  o ‘simiiMar  va  hayvonot  turïarining  genofondini 
saqlash va muhofaza qilish,  ko‘paytirish.
Davlat  tabiat qo‘riqxonalari ko‘p hollarda bitta noyob ofkinilik 
yoki  hayvon  turini  qo'riqiash  uchun  ham  tashkil  qilinadi.  Bu 
holda  ham  qo'riqxona  hududîaridagi barcha  ekologik tizimlar va 
ulardagi  biologik  xilma-xillik  bir  xil  rejimda  muhofaza  qilinadi. 
Masaîan, 0 ‘zbekistonda “Zarafshon tabiat qo‘riqxonasi” endemik 
boigan  Zarafshon  tustovug'ini,  “Nurota  tabiat  qo'riqxonasi” 
yowoyi  qo‘y  arxarlarni  qo£riqxonaning  butun  ekologik  tizimlari 
bilan muhofaza qiladi.
Davlat  tabiat  qo£riqxonalari  alohida  o £simlik  yoki  alohida 
noyob, endemik boigan hayvon turini muhofaza qilishga (Baday- 
to'qay  biosfera  qo'riqxonasi)  ham  ixtisosîashtiriîishi  mumkin. 
Masalan, botanika tabiat  qo'riqxonalari  (xalqaro  “Qizil  kitob”  va 
aO£zbekiston  “Qizil  kitob”iga  kiritilgan  endemik  boigan  noyob 
o ‘sim?ikîar,  geomorfologik  yoki  geologik  qo‘riqxonalar  (Kitob 
geologik qo‘riqxonasi).
60

---

Biosfera  q®‘riqxoisalari. 
Biosfera  qo‘riqxonalari  atamasi 
1976-yü  YUNESKO  yig‘ilishida  shaldlantirildi.  0 ‘sha  vaqtda 
8  mamiakatda  59  ta  biosfera  qo‘riqxonalari  tashkil  qilinganligi 
ro‘yxatdan  o'tkazildi.  1983-yilda  “ Biosfera!)  hududlar”  bo‘yicha 
xalqaro  kongress  “biosferali  hududlarni  rivojlantirish”  rejasini 
ishlab chiqdi. Biosfera qo‘riqxonalari xalqaro miqyosdagi maqomga 
(staíusga)  ega  boigan  davlat  tabiat  qo‘riqxonalari  hisoblanadi. 
Muhofaza  rejimi  daviat  tabiat  qo‘riqxonalaridagidek.  Dunyoda 
hozirga keíib  350 ta biosfera qo‘riqxonalari  tashkil  qilindi35.
Biosfera qo‘riqxonalarining xalqaro qo‘riqxonalarga aylantirishi 
xalqaro  tabiatni  muhofaza  qilish  tashkilotlarining  va  xalqaro 
“Qizil  kitob”mng  tashabbusi  bilan  amalga  oshiriladi.  Chunki 
bu  tabiat  qo‘riqxonalarida  muhofaza  qilinayotgan  o'simlik  yoki 
o‘simliklar  turi,  hayvon  yoki  hayvonlar  turi  endemik  bo‘lib 
dunyoning boshqa hududlarida yashamaydi va soni juda  kamayib 
ketgan,  tabiatda  batarnom  qirilib  ketishi  murnkin.  Ikkinchidan, 
davlatlaming  tabiat  qo‘riqxonalarida  muhofaza  qilinadigan  ba’zi 
bir  hayvon  yoki  parrandaning  xalqaro  “Qizil  kitob”ga  kiritilishi 
ham  ushbu  qo'riqxonani  xalqaro biosfera  qo‘riqxonalari  tizimiga 
kiritilishining asoslaridan biri hisoblanadi.
Vatanimizda 
Qoraqalpog^ston 
Respublikasida, 
Quyi 
Ámudaryo 
qayirlarida 
dunyoning 
boshqa 
hududlarida 
yasharnaydigan,  vatanímiz  íabiati  uchun  endemik  bolgan 
Buxoro bug'usini  ko‘paytiradigan va muhofaza qiladigan  oldingi 
“ Baday-to‘qay  tabiat  qo'riqxonasi”  Xalqaro  tabiaíni  muhofaza 
qilish  ittifoqi (MSGP)  va Xalqaro  “Qizil kitob”  tashabbusi bilan 
“Baday-tosqay  biosfera  qo‘riqxonasi”ga  aylantirildi.  Hozirda 
bu  biosfera  qo'iiqxonasi  “Baday-to‘qay  xalqaro  rezervati”ga 
aykntirilgan. Vatanimizdagi ildcinchi biosfera tabiat qo‘riqxonasi 
jahonda  sanoqlt  sonlari  qolgan  qor  barsini  saqlayotgan  va 
muhofaza  qilayotgan  “Chotqol  davlat  biosfera  qo‘riqxonasi” 
hisoblanadi.
3S 
Кусков A.C., Голубева В.Л., Одинцова Т.Н. Рекреационная география. Саратов­
ский государственный технический университет, 2005. С. 503.
61

---