Ў збекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент фармацевтика институти

2.4Mikroorganizmlarning nafas olishi.
Mikrob xujayrasiga kirayotgan ozik moddalar transformatsiyalanadi, sung sitoplazma, xujayra devori, bakterial
nukleoid tarkibiy kimsalarga suriladi. Xujayra tomonidan uglevodlar, eglar, aminokislotalar, oksillarning sintezi energiya yutilishi bilan kechadi - bu endotermik reaksiyalar xisoblanadi. Bu bilan birgalikda xujayra sitoplazmasida doimiy ravishda energiya ajratuvchi protsesslar sodir bulishi kerak.
Energiya nafakat sintez uchun, balki kupayish, spora xosil kilish, xarakatlanish va boshka protsesslarga lozim buladi.
Nafas olish yoki biologik oksidlanish deganda xayotiy zarur energiyani bioximik protsesslar natijasida xosil bulishi tushuniladi.
YUkorida rivojlangan xayvonlarda nafas olish protsessi bir xil kechadi: kondagi gemoglabin kislorodni yutib, kon bilan barcha organ va tukimalariga tarkatadi, sung oksidlanish protsesslari natijasida oxirgi maxsulot sifatida S0₂ xosil buladi. Mikrob xujayrasi kichik ulchamiga ega bulishiga karamay nafas olishning xilma-xilligi bilan farklanadi.
Nafas olish turiga karab bakteriyalar ikkita asosiy gruppalarga bulinadi:

1. 
   Aeroblar, fakat molekulalar kislorod bor joyda rivojlanadi.
   
2. 
   Aneerobalar, fakat kislorodsiz muxitda rivojlana oladi.
   

Oralik gruppani 3 fokultativ anaerobalar deb ataluvchi xam kislorodli xam kislorodsiz muxitda rivojlana oladigan mikroblar tashkil etadi. Anaerobalar bakteriyalar nafas olishni u yoki bu birikmalarni oksidlash bilan amalga oshiradi va kislorodni tugridan-tugri xavodan oladi. Autotroflar anorganik, geterotroflar esa organik birikmalarni oksidlaydi. Kislorod etishmay kolsa ba’zi mikroblarning rivojlanishi xam tuxtaydi. Masalan, vabo vibrioni, sil, ulat tayokchalari.
Anaerob mikroblar energiyani organik va neorganik birikmalarning parchalanishi natijasida oladi. Organik birikmalarning parchalanishiga bijigish va ajish protsesslarini kiritish mumkin.
Aerob nafas olishga nisbatan anaerobli nafas olishda kup mikdorda energiya xosil buladi. Masalan, aerobli nafas olishda bir molekula glyukozaning oksidlanishi 674 kaloriya issiklik energiya ajralishi bilan kechadi, anaerobli nafas olishda esa shuncha
mikdordagi energiyami xosil kilish uchun 37 molekula glyukozani sarflapppga tugri keladi.
Patogen anaeroblarga - kislorodsiz kokshol, batulizm, gazli gangrena kuzgatuvchilari kiradi.
Muxitda molekulyar kislorodning bulishi anaerobning vegetativ formalariga letal ta’sir kursatadi. Ba’zi olimlar fikriga kura, molekulyar kislorod ipggirokida oksidlanish protsesslari sitoplazmatik yad xisoblangan vodorod peroksidningЩgOg) xosil bulishiga olib keladi. Aeroblar katalaza fermenta ajratadi, bu ferment vodorod peroksidni parchalab zararsizlantiradi. Anaerob bakteriyalar esa katalizalar ishlab chikmaydi.
Bundan tashkari, kislorod xayotiy fermentlarni inaktivatsiyalaydi. Natijada anaeroblarni normal oziklanishi buzilib, ular ochlikdan xalok buladi. Nafas olish mexanizmlarini urganishda bir kancha nazariyalar ildinga surilgan.
Xozirgi vaktda aniqlanganki, nafas olishning birinchi boskichi degidrogenaza fermentlari ta’siri ostida vodorodning aktivlanishidan iborat. Xam aerob xam anaerob nafas olishda bu fermentlar vodorodni substrat yoki boshlangich akseptordan olib, uni sunggi akseptorga beradi. Aerob nafas olishda vodorodning oxirgi akseptori bulib, atmosfera kislorodi xisoblanadi. Anaerobli nafas olishda esa - turli birikmalar, energiya manbai va parchalanish maxsulotlari xizmat kiladi.
Fakultativ anaeroblar gruppasiga kislorod bor joyda yaxshi rivojlanadigan, lekin shartli anaerob xisoblanadigan xamda anaeroblarga taaluqli, lekin kislorod miqdori kam joyda yaxshi rivojlanuvchi, ya’ni shartli aerob xisoblanadigan bakteriyalar mavjud.
Patogen bakteriyalar asosan aeroblarga kirib, fakultativ anaeroblar xisoblanadi.
YUqumli kasaliklar diagnostikasida vaksinalar tayyorlash, antibiotiklar olish va boshka su’niy ustirish - mikroblarni kulturalashtirish zaruriyati vujudga keladi. Bu maqsadda ozuka muxitlari tayyorlanadi. Bu ozuqa muxitdarni tayyorlashga va mikroblarni kulturalashda ayni turdagi mikrobning barcha xossalari - oziqlanish tipi, nafas olish tipi va boshkalar nazarda tutiladi.