Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Битум пардасининг қалинлигини аниқлаш. Асфальт-бетон техно­
логиясини ишлаб чиқишдан аввал, унинг сифатини яхшилашда 
ишлатиладиган минерал тўлдиргичларни фаоллаштиришнинг тар- 
тиб-қоидаларини батафсил ўрганмоқ керак.
Сирти фаоллаштирилган тўлдиргичлар ўзига битумни осон синг- 
диради ва уларни ўзаро мустаҳкам ёпиштиради. Битум таркибидаги 
моддалар тўлдиргичлар юзасига танлаш тизимида ёпишади. Нати­
жада, тўлдиргич юзасида битум ёпишмаган очиқ нуқталар ҳосил 
бўлади. Ушбу очиқ нуқталар орқали сув ёки зарарли суюкдиклар 
кириб битум пардаси ни кўчиради ва асфальт-бетоннинг тўлдир- 
гичлари орасидаги ўзаро боғланишни бузади. Фаоллаштирилган 
тўлдиргичлар юзаси битум билан тўлиқ қопланган бўлиб, унда очиқ 
нуқталар бўлмайди. Тўлдиргичлараро ёпишиш кучи катта бўлади 
ва ниҳоят асфальт-бетон чидамлилиги узаяди, сифати яхшиланади.
Тўлдиргичларни фаоллаштириш асфальт-бетон хоссаларини 
қуйидаги йўналишлар бўйича яхшилайди: асфальт-бетондаги ғовак- 
лараро деворчалар мустаҳкамлилиги, зичлиги ҳамда сув ўтказмас- 
лигини оширади; асфальт-бетоннинг эскиришини секинлаштира­
ди; сув ва совуққа чидамлилигини яхшилайди.
Асфальт-бетон қоришмасини тайёрлашда ундаги боғловчи би­
тум тўлдиргичлар юзасида бир хил қалинликда парда ҳосил қилгун- 
га қадар аралаштирилади. Бу эса асфальт-бетоннинг мустаҳкамлиги- 
ни, чидамлилигини оширишда катта аҳамиятга эга. Асфальт-бетон- 
даги битум микдори меъёрга кўра кўп бўлиб қолса, тўлдиргичлар 
юзасидаги битум пардаси қалинлашади, унинг сурилишига бардош- 
лилиги, дарз ва ёриқларнинг пайдо бўлишига қаршилиги камаяди. 
Асфальт-бетон тўлдиргичлари юзасида оптимал қалинликдаги би­
тум пардасини ҳосил қилишга кетадиган битум микдорини аниқ- 
лаш учун майда, йирик тўлдиргичлар ва фаоллаштирилган мине­
рал кукуни каби қўшилмалар солиштирма юзаларининг умумий 
кўрсаткичини топиш керак.
Мисол тариқасида асфальт-бетон таркибидаги чақиқ тош мик­
дори 40 %, майдаланган қум — 40 %, кварц қуми — 10 
%
ва оҳак- 
тош кукуни — 10 % бўлса, уларнинг умумий солиштирма юзаси 
5000 см2/ г га тенг бўлади. Шу кўрсаткичнинг 80 % оҳактош куку- 
нига, 15 % майдаланган қумга, 3,8 % табиий қумга, чақиқ тошга 
эса 0,3 % тўғри келади. Ушбу кўрсаткичларга эга бўлган асфальт-
425

---

бетон тўлдиргичларнинг юзасини қоплайдиган битум пардасининг 
қалинлиги (мкм) қуйидаги формула билан топилади:
5 = ( а