Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

мезотузилиш
қисмини ҳосил қилади ва асфальт-бетоннинг 
мустаҳкамлигига, зичлигига, деформация ва бошқа хоссаларига 
кескин таъсир қилади. Кумнинг майда-йириклиги, унинг шакли 
ва қандай тоғ жинсидан эканлиги асфальт қоришма тузилиши­
нинг шаклланишида муҳим роль ўйнайди. Асфальт қоришманинг 
сурилишдаги зўриқишига кум доналарининг қаршилиги катта бўла- 
ди ва шунга кўра унинг мезотузилиши уч турга бўлинади. Қоришма 
таркибидаги кум доналарининг микдори, унинг сурилишга бўлган 
қаршилигини бир текисда оширади. Кум микдори ортиб кетса 
қоришма тузилишида ғоваклар кўпаяди, ўзаро туташ нуқталар ка­
маяди, демак асфальт-бетон мустаҳкамлиги кичик бўлади.
Илмий-амалий изланишлар шуни кўрсатдики, асфальт-бетон- 
даги минерал кукун таркибидаги йирик донали қум ўртача йирик-
418

---

ликда ва майда йирикликда бўлганда асфальт-бетоннинг сурилишга 
бўлган қаршилиги тегишли равишда 3,7 дан 2,3 кг/см 2 га, кейин 
1,4 кг/см 2 га камаяди. Шунингдек, тузилишнинг шаклланиш суръ- 
ати 85 %дан 75 %га, кейин 70 %га сусаяди. Бунга сабаб, кумдаги 
майда доналар миқдорининг камайишидир.
Асфальт-бетон таркибидаги йирик тўлдиргич унинг 
макроту- 
зилишини
шакллантиради, натижада, буюм ёки конструкция хос­
саларини яхшилайди. Йирик тўлдиргичнинг майда-йириклигини 
шундай танлаш керакки, асфальт-бетон таркибидаги йирик тулдир­
гич унинг асосий макротузилишини ташкил этувчи, буюм ёки кон­
струкция вазифасини ўташда уни яхлит ҳолатда ушлаб туришини 
таъминлаши лозим. Йирик тўлдиргичнинг майда-йириклигини 
шундай танлаш керакки, асфальт-бетон таркибидаги микро-, ме- 
зотузилишли қоришма билан аралаштириб зичланганда, у кулай 
фойдаланувчан, зич бўлиши керак. Ундаги йирик (макро) ғовак ва 
бўшлиқларни майда (мезо) тўлдиргич — кум, ўрта майда (микро) 
ғовакларни минерал кукуни ва қолган барчасини ёпиштириб ту­
рувчи битум билан тўлғизишни кўзлаб асфальт-бетон таркиби ҳисоб- 
ланади. Йўлбоп асфальт-бетон қатламининг сурилмаслигини таъ­
минлаш учун чақиқ тош микдори ўртача 50 %ни ташкил этиши 
керак. Акс ҳолда, йўл юзасида тўлқинлар ёки дарз — ёриқлар пай­
до бўлади. Асфальт-бетонда чақиқтош микдори кўпайганда, унинг 
макро- ва микротузилиши оралиғидаги боғланиш кучи битумнинг 
минерал кукунга бўлган нисбати орқали ифодаланади.
Олинган натижаларга қараганда асфальт-бетонда чақиқ тош 
микдорининг 65 %гача ортиши «битум / минерал кукуни» нисба- 
тини 0,9 %дан 2,15 %гача кўпайтиради. Бу асфальт-бетоннинг мус- 
таҳкамлигини ва қайишқок^игининг камайишини билдиради.