|
И кки қутбли жахон ти зи м и нин г заифлаш уви
У чинчи дунё давлатларининг сиёсий фаоллиги халкаро м уноса
батлар тизим ининг трансф орм ацияси учун кучли омил бўлди. Шу
билан бир каторда, жахон хилм а-хиллигининг ошиб бориш и ва му-
раккаб муаммолар янги комплексининг вужудга келиши низоларни
назорат килиш имкониятларини кийинлаш тириш хавфини келтириб
чикарди. 1967 йилда Исроил ва А раб давлатлари уртасида келиб
чиккан уруш БМ Тиинг Якин Ш аркдаги обрўсини туш ириб юбор-
ди. Доминикан Республикасида. Якин Ш аркда ва Чехословакияда
бўлиб ўтган инқирозлар, Вьетнам ва Я мандаги уруш лар, Нигерия-
даги фукаролар уруш ларида давлатларнинг бир-бирларига нисбатан
осойиш та туриш лари ўткинчи холат эканини кўрсатди. М ана шун-
дай ш ароитда Қ ўш илмаслик ҳаракати жахон м уносабатларида кат
та тарихий аҳамиятга эга бўлди. Бу харакат давлатларнинг халкаро
таш килотларидан бири бўлиб, уларнинг таш ки сиёсатдаги мухим
принципларидан бири кудратли давлатларнинг ҳарбий-сиёсий блок-
ларига аъзо бўлм аслик гояларини илгари сурар эди. Қўш илмаслик
харакати аъзоларининг олий дараж адаги биринчи конференция-
си 1961 йил сентябр ойининг бош ларида Белградда бўлиб ўтди.
Унда 25 та давлат иш тирок этиб, бу конференция Ю гославия,
Ҳ индистон, М иср, Индонезия ва Гана давлатларининг таш аббуси
билан чақирилган эди. Кейинги ўн йилликлар давомида ҳаракатнинг
таркиби ва ж ўгрофий кўлами ўсиб борди. И атиж ада 1983 йилга ке
либ Қ ўш илмаслик харакати сафидаги аъзо давлатлар сони 101 тага
етди. Ж ахон мамлакатларининг 2/3 кисмини бирлаш тирган бу
харакат дунёда тинчликни саклаш , давлатлар ўртасидаги дўстона
алокаларни мустахкамлаш да жахон сиёсатининг мухим омиллари-
дан бирига айланди.
Япониянинг, аста-секинлик билан бўлса-да, кудратли иқтисодий
давлатга айлана бориш и ва О ПЕК (нефтни казиб олувчи давлатлар
454
таш кил оти)нинг таш кил топиш п ва у и га аъзо бўлган давлатлар ри-
вожланган давлатларнинг иқтисодий диктатидан озод булиш ни
мақсад қилиб қўйиши икки қутбли сиёсат схемасига бир қатор
ўзгартириш ларни киритди. Ш у билан бир вактда, дунё валюта тизи-
ми хам вайрон бўла бош лади ва охир-оқибатда 1971 йили бреттонвуд
ж ахон валюта тизими ҳам да Америка долларининг ол'гин стандарти
\а м инқирозга ю зтутд и . Д олларни н гхалқаро хисоб-китоб иш ларида
валю та сифатида қўлланилиш идан маҳрум бўлиш и А Қ Ш нинг дунё
молия бозорларидаги обрўсининг туш иб кетиш ига сабаб бўлди.
Ж аҳондаги икки қутблилик тизим ига Ғарбнинг ривожланган дав-
латларида қайта тутилган миллатчилик гоялари ҳам путур етказаёт-
ган эди. Ф ранцияда таш кил топган Беш инчи республиканингасосчи-
си ва етакчиси генерал Ш. де Голл бутут! жахон аҳлига Ф ранциянинг
миллий бую клигини эълон қилди ва ф ранцуз таш қи сиёсий страте-
гиясининг асосини унинг геосиёсий мустақиллигини таъминлаш -
да деб белгилади. Бу йўналиш нинг изчил амалга ош ирила бориш и
Ф ран ц ия-А м ери ка м уносабатларининг ж иддий кескинлаш иш ига
олиб келди ва натижада Ф ранция 60- йилларнинг ўрталарида НАТО
харбий таш килотидан чиқиб кетди. Ш \ билан бир вақтда. Ф ранция-
иинг учинчи дунё давлатлари орасидаги нуфузи ошиб кетди.
Михоят. икки кутбли тизим нинг заифлаш увига АҚШ ва СССР-
нинг “тиикаси куриш и” хам асосий сабаблардан бири бўлди. Чун-
ки салкам ярим аср вақт мобайнида ҳарбий, иқтисодий, сиёсий ва
гоявий соҳаларда олиб борилган рақобат ҳар иккала давлатни хам
холдан тойдирган эди. Кудратли давлатлар томонидан олиб борил
ган қуролланиш пойгаси натижасида харбий салоҳият мислсиз орт-
гаи бўлса-да, бу холат иқтисодий ўсиш суръатларини кескин камай-
тирди. Ф уқаролик, илмий-техника ва бош қа соҳаларда турғунликка
сабаб бўлди. Шу билан бирга. айрим “бетараф” давлатларнинг, шу-
нингдек, А Қ Ш ва СССР иттиф оқчиларининг ^халкаро майдондаги
нуфузи, иқтисодий ва харбий салохнягларининг ортиш тенденцияси
хам сезилиб колди. 70- йилларда юзага келган томонларнинг тенг-
лигини инобатга олиб, тотал қарама-карш иликлардан воз кечишга
мажбур бўлиш ди. Улар айрим жабхаларда. жумладан, харбий хавф-
сизликни таъм инлаш сохасида бир битимга келиш га мажбур эдилар.
Ж ахон сиёсатининг асосий масалалари икки кутбли тизим доира-
сида бартараф этиб келинган бўлса-да. жахон ҳамж амиятини жип-
слаш тириш ва интеграция ж араёнлари хам кучая бош лади.
455
Do'stlaringiz bilan baham: |
