Ular qo’l cho’qmori ham deyiladi.
yashaganlar, tabiatdagi tayyor narsalarni-daraxtlarning mevalarini, o’simlik
ildizlarini kovlab eb tirikchilik qilganlar. Ular birgalashib yirik hayvonlarni
ovlab, ushlab eganlar, shuningdek, mayda jonivorlarni, ularning tuxumlarini ham
iste’mol qilganlar.
bo’lgan. Mana shunday mehnat jarayonida odamlarning o’zlari ham o’zgarib,
paleolitga xos neandertal turidagi odamlarning manzilgohi ekanligidan dalolat
beradi. G’ordan 8-9 yashar bolaning qabri, kalla suyagi, odam suyaklarining
qoldiqlari, ular ovlab tirikchilik qilgan hayvon suyaklari, toshdan yasalgan
o’choq, kul qatlamlari, hayvon va qushlarning suyaklari topilgan.
Toshkent viloyatining Xo’jakent, Obirahmat, Farg’ona vodiysining Qayrag’och
qishlog’idagi Boqirg’on darasi, Palmon qishlog’i yaqinidagi Xo’jaxayr soyi,
Germaniyaning Neandertal vodiysidan topilgan, bundan 100-40 ming yillar yashagan odamlarga berilgan nom.
bag’irlaridagi o’ng’ur va buloq yoqalaridan topildi va o’rganildi. O’rta Osiyoda
bu davrga mansub 50 dan ortiq manzilgoh topilgan. Bu manzilgohlardan turli xil
tosh qurollari, hayvon shoxlari va suyaklari topilgan. Odamlarning mehnat
qurollari yasash uchun qulay, qattiqroq va tez parchalanadigan chaqmoq
toshlarni Navoiy viloyatidagi Ijont va Uchtutda, Farg’onadan 40 km uzoqroqdagi
Qapchig’oydagi tosh konlaridan topganligi, toshga ishlov berish ustaxonalaridan
foydalanganligi aniqlangan. Chaqmoq toshdan o’tkir qirrali pichoqlar, qo’l
chopqichi, qiradigan kurakcha, teshadigan bigiz va boshqa qurollar yasalgan.
Dastlabki
odamlar
hayvonlar
kabi osmonda sodir bo’ladigan
momoqoldiroq va chaqmoq zarbidan, vulqon otilganda paydo bo’ladigan olov
lavasidan, dahshatli yong’indan qo’rqar edi, keyinchalik undan foydalana
boshlaydilar, olovni o’chirmaslik uchun navbatchilik qilib, olovga shox-shabba
tashlab turishgan.
O’rta paleolit davri odamlari ishqalash orqali olovni kashf etganlar,
gulxanda pishirilgan mazali va to’yimli go’sht iste’mol qilishgan, yirtqich
hayvonlarni olov bilan qo’rqitishgan. Olovni bilib olish odamlar hayotida,
ularning hayvonlar ustidan hukmronlik qilishida katta ahamiyatga ega bo’lgan.
O’zbekiston hududida so‘nggi paleolit odamlari yashagan anchagina
manzilgohlar topilgan. 1939 yilda Samarqand san’at va madaniyat tarixi
muzeyining xodimi N.G.Xarlamov Samarqand shahridan o’tgan Siyobcha soyi
yoqasidan so’nggi paleolit davriga xos odam manzilgohini topadi. Bu
manzilgohda Samarqand davlat universitetining arxeologlari D.N.Lev va
M.Jo’raqulovlar tomonidan o’tkazilgan izlanishlar natijasida uchta madaniy
qatlam ochilib o’rganiladi. Bu makondan odam skeletlari, ikkita pastki jag’
suyagi, hayvon suyaklari, chaylasimon kulba izlari, uning markazida o’choq va
kul qatlamlari, 10 mingga yaqin tosh qurollari /tosh pichoq, qirg’ich, tosh bolta/
topilgan. Samarqand makonidan tasviriy san’atning eng qadimgi namunasi -
hayvonning qovurg’a suyagiga chizilgan beshta o’yiq shakl, bir qancha suyak
bezaklari topilgan.
So’nggi paleolit odamlarining manzilgohlari Toshkent va Surhondaryo
viloyatlarida ham topilgan. O’rta Osiyoda 30 dan ortiq bunday yodgorliklar topib
o’rganilgan. Mamlakatimizning so’nggi paleolit manzilgohlarida o’tkazilgan
tadqiqotlar bu davrda mehnat qurollari yasash texnikasida, odamlarning turmush
tarzi va dunyoqarashida, xo’jalik yuritishida keskin o’zgarish yuz berganligini
ko’rsatadi. Odamlar jismoniy jihatdan ham takomillashdi. Odamlarning yangi
turi, hozirgi zamon odamlariga o’xshash bo’lgan kramononlar
1
shakllandi. Fanda
bu odamni «homo-sapiens» - «aql-idrokli odam» deb ataladi. Ularning miya
hajmi «homo-habilis»dan ikki baravar katta, bo’yi baland, qomati tik bo’lgan,
nutqi rivojlanib, oddiy gap tuza olgan. Xo’jalikda baliq ovi kelib chiqadi.
Odamlar yashash uchun kulbalar qurganlar.
1
L.Larte tomonidan Frantsiyaning Dordon departamentidagi Kro-Manon g’oridan topilgan, bundan 40-12 ming
yillar avval yashagan odamlarga berilgan nom.
24