£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

1

 Shu tarzda o’zbek xalqining shakllanishida muhim omil 

hisoblangan madaniy, ma’naviy, psixologik umumiylik tarkib topadi.

 

Eng muhimi, xuddi shu asrlarda o’zbek adabiy tili uzil-kesil shakllandi. O’zbek 

tilining  shakllanishida  qarluq-chigil  lahjasi  muhim  o’rin  tutdi.  O’zbek  tilida 

umumbashariy  g’oyalar  va  qarashlarni  o’zida  ifoda  etgan  ko’plab  yuksak  umrboqiy 

asarlarning yaratilishi buning yorqin isbotidir. O’zbek tilining yuksak badiiy jarangdorligi, 

boyligi  va  qudrati  jihatidan  o’sha  davrda  keng  e’tirof  topgan  arab  va  fors-tojik 

adabiyotlaridan  sira  qolishmasligini  ko’rsatadi.  Xususan,  Mahmud  Qoshg’ariyning 

«Devoni lug’atit turk», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Ahmad Yugnakiyning 

«Hibatul  haqoyiq»,  Ahmad  Yassaviyning  «Hikmatlar»i  singari  yuksak  insonparvarlik 

g’oyalari  ruhi  bilan  sug’orilgan  baquvvat  asarlar  bunga  misol  bo’la  oladi.  Taniqli 

yozuvchi A.Ibrohimov so’zlari bilan aytganda, «Barcha turkiy xalqlar davrasida faqat 

bizkim, o’zbeklar birinchi voris o’laroq Ahmad Yassaviy she’riyatini asliyatida - bevosita 

o’qiymiz,  chunki  Ahmad  Yassaviy  tili  o’zbek  adabiy  tilining  xalqchil  va  yorqin 

namunalaridan biridir. Ahmad Yassaviy «Hikmati» barcha o’zbeklar uchun xuddi shu 

zamonda yozilgandek tushinarli va yoqimlidir».

1

 

Shunday  qilib,  o’lkamizda  uzoq  yillar  davomida  yuz  bergan  etnik  jarayonlar 

natijasida o’zbeklar IX-X asrlarda etnik birlik - xalq bo’lib shakllanadilar. Uning asosini 

o’lkada muqim yashab kelgan tub erli aholi tashkil etadi. Kirib kelgan turkiy tilli etnik 

guruhlar  ham  o’zbek  xalqining  shakllanishida  qatnashgan  asosiy  komponentlar 

hisoblanadi. Lekin ularning soni mahalliy aholidan kam bo’lgan, ular turg’un aholi bilan 

aralashib, qorishib ketganlar.

 

Keyingi  davrlarda  ham  shakllangan  o’zbek  xalqi  tarkibiga  boshqa  etnik 

guruhlarning kirib kelishi va qorishuvi davom etdi.

 

XIII  asrda  Mavorounnahr  va  Hurosonda  mo’g’ullar  bosqini  va  hukronligi 

davomida etnik aralashuv jarayoni davom etdi. Mo’g’ullar bilan birgalikda ularga tobe 

qo’shni yurtlardan bir qator turkiy qavmlar-jaloirlar, barloslar, kavchinlar, arlotlar kabi 

turkiy  urug’,  qabilalar bu  erga  kelib vatan topdilar.  Jumladan,  barloslar  Qashqadaryo 

vohasiga joylashgan bo’lsa, jaloirlar esa ko’proq Ohongaron vodiysida qo’nim topdilar. 

Kavchinlar  bo’lsa  asosan  Farg’ona  vodiysi,  Qoshg’ar  hududlari  bo’ylab  joylashdilar. 

Arlotlar esa Surhon vohasi janubida va Afg’onistonning shimoliy mintaqasida o’rnashib, 

bu hududlarda yashovchi aholi tarkibiga singib ketdilar.

 

O’rta Osiyoga kelib joylashgan mo’g’ul jamoalari ham asta-sekin troq hayotga 

o’tib, o’zlariga nisbatan ancha yuqori madaniyatga ega bo’lgan erli aholining urf-odatlari, 

udumlari, turmush tarzi, musulmon dini e’tiqodlarini qabul etib, ko’p hollarda ular bilan 

aralashib  bordi.  Ayniqsa  XIII  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  bu  xududda 

mo’g’ullarning  islomni  rasmiy  din  sifatida  e’tirof  etishi  va  unga  e’tiqod  qilishi, 

shuningdek, ularning o’troq hayotga o’tib borishi, turkiy (o’zbek) tilda to’liq muomala 

yuritishi - bular o’zaro qo’shilish jarayonining muhim omili bo’ldi.

 

Karimov I.A Asarlar 7-tom, 146-bet. 

A.Ibrohimov. Biz kim, o’zbeklar.-T:. Sharq, 1999, 25-bet. 

69

 

---

3. XV asr oxiri – XVI asrda o‘zbek xalqi tarkibida yuz bergan muhim o‘zgarishlar.