|
III BOB. O‘ZBEK XALQINING SHAKLLANISHI
Tayanch so‘z va iboralar: Urug’, qabila, elat, xalq tushunchalari. Saklar.
Massagetlar. Xorazmiylar. Baqtriylar. So’g’diylar. Parkanaliklar. Qorluqlar.
Yag’molar. Chig’illar. Barloslar. Jaloirlar. Qo’ng’irotlar. Mang’itlar. Qiyotlar.
Minglar. «O’zbek» etnonomi. Milliy madaniyat markazlari.
1. Turonzaminda turkiy xalqlarning azaliy etnos ekanligi
Milliy istiqlolga erishganimizdan keyin o’zbek xalqining etnologiyasi, etnik
tarixini o’rganish, haqqoniy yoritish tarix fanining muhim va dolzarb masalalaridan biriga
aylandi. Negaki, mustaqillik sharofati bilan xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati,
qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi o’sdi. Farzandlarimiz tarix
ijodkori bo’lgan o’z ajdodlari kimlar bo’lganligini, o’zbek xalqi qachon va qanday
shakllanganligini chuqur anglashni, bilishni xohlaydi.
Prezidentimiz I.A.Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» asarida
ta’kidlanganidek: «har qaysi inson men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodlarim
kimlar bo’lgan, millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turish, tiklanish, shakllanish
jarayoni qanday kechgan, degan savollarni o’ziga berishi tabiydir… Tarixiy ildizini
izlagan odam, albatta, bir kun mana shunday savollarga duch keladi va aminmanki, to’g’ri
xulosalar chiqaradi».
1
Ko’plab ishonchli tarixiy ma’lumotlar, manbalar, ashyoi dalillar barcha
xalqlarning etnik shakllanishi uzoq davrlar davomida, murakkab tarixiy shart-
sharoitlar va omillar ta’sirida sodir bo’lganligini tasdiqlaydi. O’zbek xalqining
shakllanishi ham uzoq tarixiy jarayon mahsuli bo’lib, uning o’q tomirlari shu
yurt zaminida azal-azaldan yashab, uni o’ziga makon tutib, chuqur ildiz otib,
muttasil moddiy va ma’naviy madaniyat namunalarini yaratib kelgan qadimiy
urug’, qabila va elatlarga borib qadaladi.
Shu o’rinda urug’, qabila, xalq tushunchalari to’g’risida ham bir qadar
to’xtalib o’tmoqlik joiz bo’ladi. Negaki, ular haqida aniq tasavvur hosil qilish,
nazarimizda, etnik jarayonlar o’zgarishining mazmun-mohiyatini to’g’ri
tushunishda g’oyatda muhimdir.
Qadimdan qon-qarindoshlik rishtalari bilan bog’langan, bir tomirga borib
taqaladigan, turmush tarzi, yashash sharoiti bir xil bir necha oilalar birikuvidan
urug’lar hosil bo’lgan. Urug’ jamoasining o’z etakchisi - oqsoqoli bo’lgan. Urug’
jamoasi hamma narsada, har bir masalayu sa’y-harakatlarda oqsoqolning izmida
bo’lgan.
Qabila ibtidoiy bosqichga xos etnik birlik bo’lib, qon-qorindoshlik
munosabatlari, bir necha urug’larning birikuvi natijasida tashkil topgan.
Qabilaning o’ziga xos tili, hududi, qabila a’zolarining o’zaro hamkorligi, qabila
nomi, o’ziga xos an’analari bo’ladi. Qabila hayotiga doir ishlarga boshchilik
I.A.Karimov. Asarlar. T.7. T.: O’zbekiston, 1999, 136-137 betlar.
64
qiladigan qabila oqsoqoli saylangan, muhim masalalar bo’yicha qabila yig’inlari
o’tkazilgan.
Qabilalar o’rtasida etnik, xo’jalik, moddiy va madaniy aloqalar rivojlanishi
natijasida ular qo’shilishib, birlashib ketadilar. Natijada ularning etakchi, nufuzli guruhi
nomi bilan yangi etnik birlik - elat yoxud xalq shakllanadi. Xalq hududiy, iqtisodiy, til va
madaniy umumiylik asosida tarkib topadi.
Qadimshunos olimlarimiz tomonidan arxeologik tadqiqotlar yo’li bilan o’rganilib,
isbotlangan qanchalab dalili ashyolar bu hududda yashagan ulug’ o’tmishdoshlarimiz
miloddan avvalgi ming yilliklar mobaynida ibtidoiy-jamoa tuzumining barcha asosiy
bosqichlarini boshdan kechirib, istiqomat qilib, o’ziga xos hayot tarzini yaratib
kelganligidan dalolat beradi. Buni Xorazm, Surxon, Zarafshon vohallarida, Farg’ona
vodiysi hududida olib borilgan qidiruv ishlari, Markaziy Osiyo hududida joylashgan 270
dan ortiq tarixiy yodgorliklar tahlili hamda boshqa ko’plab mo’’tabar dalillar ham to’la
tasdiq etadi. Shularga asoslanadigan bo’lsak, miloddan avvalgi ming yilliklar davomida
bu zaminning yashashga qulay, tabiiy sharoitlari o’ng’ay bo’lgan joylarida yashagan har
xil mahalliy urug’, qabilalar dehqonchilik, chorvachilik, yilqichilik, ovchilik, baliqchilik,
hunarmandchilik bilan shug’ullanib kelganlar. Masalan, daryo, ko’llar atroflarida
yashagan aholi asosan dehqonchilik yoxud baliqchilik bilan mashg’ul bo’lgan bo’lsa,
cho’lli, adrli joylarning odamlari esa ko’proq chorva, yilqi boqish bilan band bo’lganlar.
Qadimiy manbalarda aytilishicha, hozirgi O’rta Osiyo xududlarida massagetlar, saklar,
sug’diylar nomi bilan atalgan qabilalar yashaganlar.
Taniqli etnograf olim K.Shoniyozovning ta’qidlashicha, «O’zbek xalqi mazkur
hududda yashagan tub erli etnoslardan tomir olgan; ikkinchi ildizi esa qadimgi turkiy
xalqlardan boshlangan. Har ikkala ildizlarning birikishi - o’zaro sintez o’zbek elatini va
keyinchalik o’zbek xalqini tashkil etgan. Har qanday xalq alohida etnik birlik (elat) bo’lib
ma’lum bir hududda, ma’lum tarixiy davrda shakllanadi. O’zbek xalqi ajdodlari ham elat
bo’lib, Movarounnahr va Xorazm hududida hamda ularga tutash mintaqalarda
shakllangan».
1
Eron manbalarida O’rta Osiyoda yashagan sak (yoki shak) qabila uyushmalarining
3 xil toifasi tilga olinadi:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
