£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

VI BOB. MOVAROUNNAHR MO‘G‘ULLAR ISTILOSI VA HUKMRONLIGI

 

DAVRIDA

 

Tayanch  so‘z  va  iboralar:  XIII  asr  boshlarida  Mo’g’uliston.  Chingizxon. 

Mo’g’ullar  bosqini.  Jaloliddin  Manguberdi.  Temur  Malik.  Chig’atoy  ulusi.  Soliq  va 

o’lponlar.  Mahmud  Yalavoch.  Torobiy  qo’zg’oloni.  Mas’udbek.  Ulusning  bo’linishi. 

Ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Madaniy hayot.

 

1.Chingizxon boshchiligida mo‘g‘ullarning Movarounnahrga bosqini. Ozodlik

 

kurashi. Jaloliddin Manguberdi

 

O’z dovyurakligi ustakorligi, makkorligi bilan mashhur bo’lgan Temuchin (1155-

1227) XII asrning oxirlariga kelib nafaqat mo’g’ullarning ko’p sonli urug’-qabilalarini, 

shu  bilan  birga  ular  bilan  yonma-yon,  qo’shni  yashab  kelgan  ko’plab  turkiy  elatlar, 

chunonchi,  jaloirlar,  oyratlar,  qaraitlar,  naymanlar,  qoraxitoylar,  qirg’izlar,  uyg’urlar, 

qarluqlar  va  boshqalarni  ham  birin-ketin  bo’ysundirib,  kuchli  davlatga  asos  soldi.  Bu 

davlat  harbiylashgan  tizimga  asoslanganligi  bilan  ajralib  turardi.  Qo’shinlarga:  o’n 

jangchiga  bir  boshliq  –  o’n  boshi,  shuningdek,  yuz  boshi,  ming  boshi  va  tumanboshilar 

boshchilik qilardi. Tuman deganda o’n minglik qo’shingina emas, balki shu qo’shin safini 

doimiy to’ldirishi kerak bo’lgan butun bir tuman,  ya’ni besh  – o’n ming o’tovli  yoki 50 

mingga  yaqin  aholisi  bo’lgan  hudud  nazarda  tutilardi.  Har  bir  shunday  tumanga  tayin 

qilingan  tumanboshi  faqat  o’n  ming  jangchining  qo’mondoni  bo’libgina  qolmay,  ayni 

zamonda  o’z  tasarrufidagi  minglab  fuqarolarning  taqdirini  ham  hal  etuvchi  hokimi 

mutloq  hisoblanardi.  Mazkur  tumandagi  barcha  sudlov,  jinoiy-  javobgarlik  va  fuqarolik 

ishlari ham to’laligicha uning tasarrufida bo’lgan.

 

Temuchin  oliy  hokimiyat  muruvvatlarini  o’zining  o’g’illari  va  eng  yaqin 

kishilariga  topshiradi.  Jumladan,  uning  yaqin  safdoshlaridan  Subitoy,  Xubiloy,  Jebe, 

farzandlari:  Jo’jixon,  Chig’atoy,  O’qtoy,  To’luyxonlar  birinchi  bo’lib  tuman  sohiblari 

bo’lganlar.

 

Temuchinning  mo’g’ullarning  ulug’  xoqoni  sifatidagi  o’rni  va  mavqeini  har 

jihatdan  mustahkamlash,  bunga  qonuniy  tus  berishda  1206  yili  poytaxt  Qoraqurumda 

bo’lib  o’tgan  umummo’g’ul  Qurultoyi  alohida  ahamiyatga  molik  bo’ldi.  Qurultoyda 

Temuchin barcha mo’g’ul - tatar xonlarining ulug’ xoni /qooni/ deb e’lon qilindi va unga 

Chingizxon  laqabi  berildi.  (Chingizxon  laqabi  turli  mualliflar  tomonidan  turlicha, 

chunonchi, «kuchli», «qudratli», «toza» yoki dengizlar /Dengizxon/, okeanlar hukmdori 

va  xokazo  ma’nolarda  talqin  qilinib  kelinadi).  Qurultoy  tomonidan  qabul  qilingan 

«Yaso»  hujjati  /mo’g’ullar  davlatining  asosiy  qonunlari  majmuasi/  ulug’  xon 

hokimiyatini yanada mustahkamladi. «Yaso» mo’g’ul jamiyatidagi mulkiy tengsizlikning 

ifodasi  sifatida  ko’zga  yaqqol  tashlanadi.  U  yangi  paydo  bo’lgan  hukmron  tabaqa  -

tarxonlarga katta imtiyozlar berilishini ko’zda tutardi.

 

Chingizxon ulug’ hoqon deb e’lon qilingan birinchi kundayoq o’zining eng yaqin 

kishilaridan 95 nafarini bahodur, mingboshilar etib tayinlaydi va bir necha ming kishiga 

tarxonlik yorliqlari beriladi. Chingizxon ayni paytda 10 ta oliy hokimiyat lavozimlarini

 

118

 

---

ta’sis  etadi  va  150  kishidan  iborat  shaxsiy  gvardiya  hamda  mingta  «dovyurak» 

jangchilardan  tarkib  topgan  shaxsiy  drujina  tuzadi  (Keyinchalik  uning  soni  10  ming 

kishiga  etkaziladi).  Butun  mamlakatda  kuchli  temir  intizom,  qattiqqo’l  tartib  o’rnatilib, 

jangovar  harbiy  safarbarlik  ishlari  avjga  oldirib  borildi.  Bu  hol  Chingizxoning  xorijiy 

ellarni zabt etishdan  iborat  o’z  oldiga qo’ygan  yovuz,  agressiv maqsadlarini tez orada 

amalga oshirishga imkon yaratib bordi.

 

XIII asr boshlariga kelib Chingizxon qo’shni  davlatlar va xonliklarni birin - ketin 

bosib  olishga  kirishadi.  Agar  1206  yilga  qadar  bepoyon  G’o’bi  sahrosidagi  qavm  -

qabilalar  itoatga  keltirilgan  bo’lsa,  1206  -  1211  yillar  davomida  Sibir  va  Sharqiy