Yengil atletikachilar tayyorgarligining yillik siklini tashkil qilishning umumiy
qabul qilingan tizimi – bu mazkur jarayonning uchta asosiy variantini tan olishdir:
- yillik sikl, u faqat ochiq havoda qatnashadigan yengil atletikachilar
- yarim yillik sikl - qishda sport zalida yoki krossda, so‘ngra ochiq havoda
musobaqalashadigan yengil atletikachilar uchun yil davomidagi ikkita trenirovka
Uchta variantlardan birinchisida yillik trenirovkaning bitta katta siklini tashkil
Tayyorgarlik davri 6 oy davom etadi (noyabr-aprel). U o‘z navbatida uchta
bosqichga bo‘linadi: kuzgi-qishki tayyorgarlik – 3 oy (noyabr-yanvar), qishki
Musobaqa davri ikkita bosqichga bo‘linadi: erta musobaqa - 1 oy (may) va
133
Bu variant yangi shug‘ullanuvchi yengil atletikachilar va kichik razryadli
sportchilar tayyorgarligida qo‘llaniladi. Yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan yengil
atletikachilar orasida uzoq va o‘ta uzoq masofalarga yuguruvchilar, chopqirlar
birinchi variantdan foydalanadilar.
Ikkinchi variant bo‘yicha yil qo‘shaloq sikldan: kuzgi-qishki - 5 oy atrofida
(15 oktyabr-14 mart) va bahorgi-yozgi - 6 oy (15 mart-14 sentyabr), shuningdek
o‘tish davridan (15 sentyabr-14 oktyabr) iborat.
Kuzgi-qishki sikl o‘z navbatida, kuzgi-qishki tayyorgarlik (15 oktyabr-30
noyabr), maxsus tayyorgarlik (1 dekabr-31 yanvar) bosqichlari hamda musobaqa
davriga (1 fevral-14 mart) bo‘linadi.
Bahorgi-yozgi sikl tayyorgarlik (15 mart-14 aprel) va maxsus tayyorgarlik (15
aprel-14 may) bosqichlari hamda yaqinlashtiruvchi (1-30 iyun) va asosiy
musobaqalar (1 iyul-14 sentyabr) bosqichlarini o‘z ichiga oladi.
Maksimal natijalarga erishgan va o‘zining optimal imkoniyatlarini yoki
zonasidan sakrab o‘tgan sportchilar uchun yillik trenirovka siklini tashkil etishning
uchinchi variantini qabul qilish mumkin.
Bu variantning o‘ziga xosligi shundaki, sportchi yil davomidagi ko‘pgina
musobaqalarda saqlab turuvchi (ba‘zan rivojlantiruvchi) trenirovkalar va ular
o‘rtasida faol dam olishlar bilan qatnashadi. Tezkor-kuch turida ixtisoslashgan
hamma yengil atletikachilar uchun ko‘rsatib o‘tilgan variant ijobiy natijalar
keltiradi. Buning maqsadga muvofiqligi A.P. Bondarchukning yuqori malakali
bosqonchilar bilan olib borgan tadqiqotlarida ko‘rsatilgan. U o‘z tajribasiga
asoslanib, o‘quv-trenirovka jarayonini uchta davrga bo‘ladi: sportchining
mashqlanganligini oshirish (uni tarbiyalash davri, deb ataydi), mashqlanganlikni
saqlash, mashqlanganlikning pasayish davri (uni dam olish – sust va faol davri deb
ataydi).
Birinchi davr, uning ta‘kidlashicha, ikki oygacha, ikkinchisi-bir oydan uch
oygacha, uchinchisi-bir oygacha davom etadi. Birinchi davrning asosiy mazmuni
sportchining tezkor-kuch imkoniyatlarini texnik mahoratni takomillashtirish bilan
birgalikda rivojlantirishdir.
Ikkinchi
va
uchinchi
davrlar
mazmuni
ularningnomlaridan
ayon.
A.P.Bondarchuk trenirovkaning alohida davrlarida tezkor-kuch sifatlarini
rivojlantirish uchun qo‘llaniladigan vositalar hamda uslublarni almashlab turishga
katta e‗tibor qaratadi. Shunday qilib, bir yilga yoki kichikroq vaqt oralig‘i uchun
o‘quv trenirovka ishlarini tashkil qilishda umumiylik shundan iboratki,
organizmning funksional imkoniyatlarini oshirish uchun vositalar va uslublar
aniqlanadi hamda muddatlarning davom etish vaqti belgilanadi, harakat
qobiliyatlarining rivojlanishidan so‘ng beqaror pasayish hisobga olinadi.
Yuqoridagi insonning yil yoki boshqa vaqt oralig‘idagi jismoniy holatining uning
motorikasiga maqsadli ta‘sir ko‘rsatish oqibatida yuzaga keladigan qonuniy
o‘zgarishlarni aks ettiradi.
Yillik siklik tuzishning barcha hollarida tayyorgarlik davri ikkita trenirovka
bosqichidan iborat bo‘ladi: umumiy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik. Ular
o‘rtasidagi nisbat sarflanadigan vaqtga ko‘ra yangi shug‘ullanuvchi sportchilar
134
uchun 3:1 tarzda, yuqori malakali sportchilar uchun 3:2 yoki 2:2 tarzda
ifodalanishi mumkin.
Tayyorgarlik davrining birinchi bosqichida kirishtiruvchi va bazaviy mikro
hamda makrosikllar ko‘proq, ikkinchi bosqichda esa ko‘proq zarbdor hamda
yengillashtiruvchi sikllar kiritiladi. Murakkab koordinasiyali yengil atletika turlari
vakillarida musobaqa oldi va musobaqa bosqichlarida, qachonki trenirovka mikro
va mezosikllari to‘g‘risida gap ketganda, tanlangan turni maksimal
imkoniyatlardan 90% shiddat bilan yaxlitligicha bajarishga katta e‗tibor beriladi.
Umuman olganda, alohida kichik tizimlarda hamda yengil atletika mashqlarini
yaxlitligicha bajarishda harakatlar shiddatini oshirish musobaqada ishtirok etishdan
oldingi bosqichda sportchini tayyorlashning keskin (radikalno‘y) choralardan biri
hisoblanadi.
O‘tish davrida (agar u bo‘lsa) yengil atletikaning tezkor-kuch turi vakillari
tanlangan turdagi mashqlarning ulushini kamaytiradilar. O‘rta, uzoq va o‘ta uzoq
masofalarga yuguruvchilar hamda chopqirlar haqida bunday aytib bo‘lmaydi. Ular
bu davrda etarli darajada mashqlarning katta hajmini saqlab qoladilar.
Ma‘suliyatli musobaqalardan keyin hamma hollarda qisqa muddatli dam olish
beriladi. Umuman, agar yil davomida ikkita yoki undan ortiq makrosikl qo‘llanilsa,
unda birinchi va ikkinchi, hamda uchinchisi o‘rtasida o‘tish davri bo‘lmasligi ham
mumkin. Garchand bir necha kun davom etadigan dam olish kerak bo‘ladi. Bunday
makrosikllar qo‘shaloq yoki uchlashgan makrosikllar deb ataladi. Quyida (43-
jadval) turli xil ixtisoslikka ega yuqori malakali yengil atletikachilar uchun yillik
siklda bosqichma-bosqich tayyorgarlikning davom etishiga misollar keltirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
