*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Tashkilot maqsadlari klassifikatsiyasi
19
 _____________  
Mezon
 
Ko‘rinishi va tiplari bo‘yicha maqsadlar 
guruhlari
 
Tashkil etish davri
 
Strategik
 
Taktik
 
Operativ
 
Tarkibi
 
Iqtisodiy
 
Sotsial
 
 
Tashkiliy
 
Texnik
 
 
Ilmiy
 
Siyosiy
 
Funksionaligi
 
Marketing
 
Ishlab chiqarish
 
 
Innovatsion
 
Moliyaviy
 
 
Xodimlar bo‘yicha
 
Ma’muriy
 
Muhit
 
Ichki
 
Tashqi
 
Ustuvorlilik
 
Ustuvor yo'nalishlar
 
Boshqalar
 
0‘zgaruvchanlik
 
Miqdoriy
 
Sifatli, aralash
 
T akrorlanuvchanlik
 
Doimiy
 
Bir marotabalik
 
Iyerarxiya
 
Tashkilotlar
 
Boiimlar
 
Hayotiy aylanish
 
0‘sish tartibi bo‘yicha
 
Obyektning muddati
 
bosqichlaxi
 
obyektlarni yaratish va
 
Obyektning hayotiy
 
 
loyihalash
 
aylanish jarayonining 
bajarilishi
 
19
 А. М. Лялина Теория менеджмента: Учебник для вузов. Стандарт 3-го поколения. — СПб.: Питер, 2009. - 39 с.: ил. - 
(Серия «Учебник для вузов»). 

---

 
Tashkilotda  maqsadlar  iyerarxiyasi  juda  muhim  rol  o‘ynaydi,  chunki  u 
barcha  boiimlar  faoliyatining  oliy  darajadagi  maqsadlariga  yo‘nalishini 
ta’minlaydi.  YA’ni,  xuddi  daraxtlaming  barglari,  novdalari  va  shoxlari  uning 
o‘sishi  uchun  ishlaydi  deb  aytish  mumkin.  Agar  "o‘simliklar"  misolida 
taqqoslashni davom ettirsak, shuningdek, daraxtni ildizlari daraxtni ozuqa bilan 
ta’minlaydi  deb  ta’kidlashimiz  mumkin.  Barcha  daraxtlaming  asosiy 
maqsadlami  amalga  oshirilishi  -  bu  foydali  kislorod  (foyda)  ajratilishini 
anglatadi  va  o'zining  hayotiy  aylanish  davrida  o'rmonlami  yog‘och  bilan 
to‘ldirish orqali tugatadi.
 
Iyerarxiya  ichki  maqsadlarga  va  ayrim  boshqa  klassifikatsiya  mezonlariga 
mos  keladi.  Masalan,  masalaning  tarkibi(sodeijaniya),  funksiyasi  va  muhit 
bo‘yicha  maqsadlar  iyerarxiyasi  bor.  Maqsadlaming  ustuvorligida  -birinchi 
navbatda iyerarxiya yoki ketma - ketlik mavjuddir.
 
Takrorlanish  mezonlariga  asoslanib  maqsadlar  doimiy  va  bir  marotabalik 
bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, maqsadlaming ko‘pi shakl bo‘yicha va vaqtda 
bo‘yicha  takrorlanuvchi  boiadi,  shuning  uchun  yaratilgan  texnologiyalami 
saqlab  qolish  va  maqsadlami  yaratish  va  maqsadlami  aniqlashda  standart 
texnologiyalar yordamida vaqtni tejash imkonini beradi.
 
Tashkilotning  yoki  mahsulotning  hayot  aylanish  bosqichi  maqsadi 
aniqlangan  u  muhim  ahamiyatga  ega.  Aylanish  bosqichlari  doimiy  ravishda 
boimaydi, balki boshqamvni talab qiladi. Masalan, korxonaning savdo hajmi va 
korxonaning daromadlari sohaning tegishli indikatorlariga nisbati tahlili asosida 
maqsadlar  tanlanadi:  tezkorlik,  barqaror  o‘sish  yoki  ishlab  chiqarishni 
kamaytirishga erishiladi.
 
Tez o‘sish - eng maqbul maqsad ammo bunday  maqsadni amalga oshirish 
eng  murakkab  masaladir.  Barqaror  o‘sish  shuni  ko'rsatadiki,  tashkilot  nisbatan 
bir xil sur’atlarda rivojlanadi, shuningdek, maqsadni amalga oshirish barobarida 
bozor  segmenti  saqlanib  qoladi.  Ba’zan  tashkilot  ataylab  rivojlanish  tezligini 
pasaytirishni  yoki  sekinlashtirishni  maqsad  qiladi.  Bu  holat  har  doim  ham 
inqirozning oqibati emas.
 
Uchta  maqsad  ham  tashkilotning  hayot  aylanish  jarayonining  barcha 
bosqichlarida  turli  kombinatsiyalarda  va  izchillikda  amalga  oshiriladi.  Maqsad 
turlarini 
turli 
mezonlarga 
qarab, 
tashkilotning  rivojlanishining 
turli 
bosqichlarida ko‘rib chiqish maqsadlami to‘g‘ri belgilash uchun bir qator asosiy 
talablami shakllantirishga imkon beradi.
 
Maqsadlar  erishilgan  yutuqlarqa  ko‘ra,  optimistik  va  pissimistik,  aniq  va 
aniq boimagan vaaniqlangan boiadi. Maqsadlarga erishish
 
55 
asosiy talab hisoblanadi. Maqsadlarga osongina erishilmaydi, lekin ayni paytda, 
ular  aniq  bo‘lishi  kerak.  Maqsadlarga  erishish-xodimlaming  motivatsiyasining 
ta’minlangan-ligi natijasidir.
 

---

 
Shunday qilib, aniq boimagan maqsadlar moijalni yo'qotilishiga olib keladi 
va  tashkilotning  ishiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Soxta  mamnuniyatni, 
harakatsizlikni  va  xatti-harakatlaming  nomuvofiqligini  oldini  olish  rahbariyat 
uchun  juda  qiyin  kechadi,  lekin  shunga  qaramasdan  erishish  mumkin  boigan 
maqsadlami belgilashi kerak.
 
Agar  maqsad  aniq  boiib,  miqdoriy  va  sifat  jihatidan  qat’iy  aniqlangan 
boisa,  uning  natijadorligi  obyektiv  boiadi.  Maqsadning  o‘ziga  xosligi  uning 
aniqligiga  qaratilgan.  Maqsadlar  tizimi  savollarga  aniq  javob  berishi  kerak: 
kimni,  nimani,  qanday  qilib,  qachon  va  qayerda  kabi  savollarga  aniq  javob 
berishi  kerak.Maqsadning  o'ziga  xosligi  ko‘pchilik  xodimlarga  buni  to"g‘ri 
tushunishga  imkon  beradi  va  shuning  uchun  xodimlar  maqsadlamimuvofiq 
ravishdaamalga oshirilishiga erishishda o‘zlarining xissalarini qo‘shadi.
 
Maqsadning  o‘ziga  xosligi  uning  barqarorligini,  o‘zgarmasligini  talab 
qiladi. Shu bilan birga, iqtisodiyotda ichki va tashqi muhit, shu jumladan, tashqi 
muhit  juda  beqaror  boiib,  hatto  tajribali  rahbarlar  iqtisodiyotdagi  o'zgarishlami 
tasawur qilish qiyin kechadi. Bunday beqarorlik maqsadning moslashuvchanligi 
talabini  ilgari  suradi.  Maqsadlar  tashqi  atrof-muhitdagi  o‘zgarishlarga  mos 
ravishda  beligilash  imkoniyatini  ta’minlaydigan  tarzda  o‘matilishi  kerak. 
Maqsadning  moslashuvchanligi  darajasi  ham  uning  iyerarxiyasidagi  o'miga 
bogiiq. Ko‘rinib  turibdiki,  yuqori darajadagi maqsadlar  yanada barqaror boiadi 
va  ulami  atrof-  muhitdagi  kichik  o'zgarishlarga  moslashtirish  shart  emas. 
Ammo,  agar  yuqori  darajadagi  maqsadlarga  jiddiy  o‘zgartirishlar  kiritilgan 
boisa,  maqsadlar  zanjiri  ham  o‘zgarishi  kerak,  bu  uchun  tushuntirish  ishlarini 
olib  borish  kerak.  Bu  imkoniyat  agar  maqsadlami  dastlabki  belgilashda 
muvofiqlik talabi bajarilgan boisa mumkin boiadi.
 
Missiya, 
strategiya 
yoki  siyosat  sohasidagi  sezilarli  darajadagi 
o'zgartirishlami  tashkilot  xodimlariga  yetkazish  va  ulami  to‘g‘ri  tushuntirish 
ishlarini  olib  borishi  va  o‘z  vazifalarini  bajarishda  o‘rinli  foydalanishlarini 
tushuntirish  kerak.  Menejerlarning  asosiy  vazifalaridan  biri  -  tashkilot 
tuzilmasining  maqsadlariga  mosligini  ta’minlash  va  xodimlami  lavozim  va  ish 
joylari  bo‘yicha  to‘g‘ri  taqsimlashdan  iborat.  Maqsadlaming  muvofiqligi 
strategik,  uzoq  muddatli  maqsadlar  missiyaga  mos  kelishi  kerakligini,  o‘rta 
muddatli  va  qisqa  muddatli  maqsadlar  uzoq  muddatli  boiishi  kerakligini 
anglatadi. Maqsadlaming butun iyerarxiyasi
 
56 
nafaqat vaqtga, balki yo'nalish va mazmunga ham muvofiq bo‘lishi kerak.
 
Shunday  qilib,  tanlangan  mezonlarga  asoslanib,  asosiy  maqsadlarga  qarab 
xodimlar,  yetkazib  beruvchilar,  xaridorlar,  turli  jamoatchilik,  siyosiy 
tashkilotlar va, nihoyat, butun jamiyat tomonidan turli xil manfaatli maqsadlami 
ko‘rib  chiqish  qanchalik  qiyinligini  ko‘rsatadi  va  menejerlar  uchun  ushbu 
manfaatlami  samarali  muvofiqlashtirish  va  boshqarish  bu  qanchalik  muhim 

---

 
ekanligini ko‘rsatadi.
 
Maqsadlar  belgilanadigan  yo‘nalishlar,  bu  sohada  ishtirokchilarning 
manfaatlarini  muvozanatlash  uchun  keng  miqyosh  maqsadlar  yb‘nalishidagi 
menejerlami  jalb  qiladi.  Shuni  ta’kidlash  kerakki,  manfaatlaming  vektorlarini 
muvofiqlashtirish  va  natijada  maqsadlar  chiziqli  bo'lmagan  ko‘rinishga  ega 
boiadi,  lekin  ulaming  bogiiqligi  murakkabroq  va  ulami  rasmiylashtirish  qiyin 
kechadi.  Har  bir  tashkilot  maqsadlar,  qadriyatlar  va  manfaatlar  to‘plami  bilan 
tavsiflanadi.  Har  bir  insonning  maqsadlarini  boshqalaming  maqsadlari  va 
tashkilotaing umumiy maqsadlari bilan kelishish deyarli mumkin emas.
 
Siyosiy  munozaralar,  tushuntirish  ishlari,  ishonchli  mulohazalar, 
muzokaralar, fikr almashish va murosaga kelishish - bu kelishmovchiliklami va 
tashkilotning muvaffaqiyatli faoliyatlarini yengib o‘tishning uzoq va murakkab 
usuli  hisoblanadi.  Bulaming  barchasi  menejerlaming  nafaqat  zamonaviy 
boshqamv texnologiyalarini, balki sezgi, boshqamv san’ati bilimlarini ham talab 
qiladi.
 
Tashkilotning  real  aniqlangan  maqsadlami  hisobga  olganda,  uning 
faoliyatini  asosiy  yo'nalishlaridan  (tijorat  yoki  notijorat)  kelib  chiqib  harakat 
qilish kerak. Tashkilot boshqa tashqi maqsadlami oldingi o‘rinlarga (iste’molchi 
sifatida qarash, xodimlarga g‘amxo‘rlik qilish, ijtimoiy, ekologik mas’uliyat va 
hakazo.)  qo‘yishni  qanchalik  targibot-  tashviqot  qilmasin,  hamon  tijorat 
tashkilotlarining asosiy  ichki  maqsadi  -  daromad olishni ko‘zda tutadi. Qolgan 
maqsadlar ko‘proq foyda keltirishi ehtimoldan yiroq emas.
 
Tijorat  tashkilotlaming  iste’molchilami  himoya  qilish  nuqtai-  nazaridan, 
atrof-muhit,  adolatli  va  arzon  narx  kabilar  haqidagi  har  qanday  fikrlari 
tashkilotning  foydasi  uchun  samarali  boiadi.  Agar  tashkilot  foyda  qilmasa,  u 
omon qolmaydi. Bular bozor munosabatlarining talablaridan kelib chiqadi.
 
Ma’lumki,  tashkilot  faoliyatidagi  eng  muhim  erishilgan  ijobiy  natijalari 
vaqtincha boiib, daromad olish maqsadidan farqli oiaroq vaqtinchalik maqsadlar 
boiishi mumkin.Misol uchun, omon qolish va /
 
57 
yoki  tubqayta  qurish  dam.  Mazkur  vaqtda  biz  katta  yo‘qotishlar  haqida 
gapirishimiz mumkin.
 
Agar  tijorat  tashkilotlarining  rahbariyati  pul  topish  va  uni  ko‘paytirish 
uchun  qo‘shimcha  imkoniyatlar  mavjud  ekanliginiigini  tushunib  etsa,  boshqa 
maqsadlari ulaming raqobat muhitida daromadga ta’siri nuqtai nazaridan ko‘rib 
chiqiladi. Ushbu maqsadni anglash barcha xodimlaming ishini rag‘batlantiradi, 
tashabbus  va  mas’uliyatni  oshiradi.  Notijorat  tashkilotlarida  yana  bir  holat 
rivojlanmoqda.  Aslida  bu  tashkilotlar  soliq  tizimi,  tijorat  tashkilotlarining 
foydasi tufayli mavjuddir.
 
Notijorat  tashkilotlarining  tajribali  rahbarlari  siyosiy  va  shaxslararo 
yondoshuvlarni  muayyan  qadriyatlar  bilan  birlashtirishga  harakat  qiladilar. 

---

 
Maqsadlaming  aniqligi  bizni  ta’lim  sohasidagi  ishtirokchilaming  manfaatlarini 
baholashga va muayyan guruhlarning ziddiyatli manfaatlarini aniqlashga imkon 
beradi.