*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Menejment mehnati matritsasi _________________ 
 
Mehnat subyekti
 
Maqsadi
 
Mehnat predmeti
 
Mehnat vositalari
 
Turli xil aqliy
 
mehnat-ning
 
vakillari
 
strategik, 
taktik, 
operativ
 
axborot
 
normativ hujjatlar
 
Fikrlar va 
maqsadlar ishlab 
chiqaruvchisi
 
Oraliq va yakuniy
 
Xatti-harakatlar
 
Inson, tashkilot 
(maqsad va vosita)
 
Boshqaruv
 
subyektming
 
ijtimoiy-madaniy
 
salohiyati
 
shaxsiy, 
jamoaviy, 
guruhlar, jamoat
 
aloqalar, boshqaruv 
tizimidagi o‘zaro 
munosabatlar va 
tashqi muhit
 
tashkilot
 
nazorat vositalari
 
tashqi ko'rinishi 
Kasbiylik
 
Psixologik salohiyat 
Tashkiliy qobiliyat 
etakchilik 
Fazilatlariga ega 
boiish
 
Psixogiyaning 
kasbiy faoliyat
 
Tizimli, 
segmentli 
(hayotiy 
faoliyat 
sohalari 
bo'yicha) 
Maqsadlaming 
salohiyatini 
tashkil 
etish
 
Maqsadlami
 
rivojlantirish
 
qonunlari
 
Boshqaruv tizimi 
xodimlarining yashash 
sharoitlari Menejerlar 
mehnati bilan 
yaratilgan predmet va 
mahsulotlar 
(natijalar,qadriyatlar) 
Menejment
 
boshqaruv 
darajasini maqsadli, 
axborot va ijtimoiy 
uyg'unlashtirish 
Zo‘ravonliksiz ta’sir 
vositalari So‘z, nutq 
Ommaviy axborot 
vositalari
 

---

273 
 
 
Boshqaruv tizimida boshqaruv xokiyat(kuch)i munosabatlari.
 
Menejment  jarayonlarida  rahbarlaming  boshqaruv  vakolatlariga  ega 
bo‘lmasdan  boshqarishlari  mumkin  emas.  Darhaqiqat,  turli 
maqsadlar,  ehtiyojlar  va  manfaatlarga  ega  boigan  odamlaming 
harakatlarini  qanday  muvofiqlashtirish  mumkin?  Tashkilot  uchun 
zarur  boigan  xatti-harakatni  qanday  nazorat  qilish  mumkin,  oddiy 
xodimlar  tomonidan  tashkilot  maqsadiga  erishish  yollarini  har  doim 
ham  toliq  tushunavermaydi  va  to‘g‘ri  qabul  qilinmaydi?  Bunda  faqat 
boshqamv 
xokimiyatining 
boshqamv 
vakolatlarini 
yoki 
munosabatlarini ishlatish lozim boiadi.
 
Biroq,  tomonlar  munosabatlarini  o‘rganish,  birinchi  navbatda, 
xokimyatning  mohiyatini  turli  xil  talqin  qilish  bilan  bogiiq  boigan 
muhim qiyinchiliklar bilan bogiiq boiadi.
 
Hokimiyatning  mohiyatini  aniqlash  uchun  uchta  asosiy 
yondoshuv haqida gapirish mumkin:
 
1)
 
hokimiyatni  shaxsning  ichki  tuzilishining  o‘ziga  xos 
xususiyatlariga bogiiq boigan ajralmas, immanent
69
 shaxsiy xususiyat 
sifatida tan olish.
 
Hokimiyat  munosabatlarini  shakllantirish  va  rivojlantirish 
muammolaiga  nazariy  va  amaliy  (psixoanaliz  nuqtai-nazaridan) 
jihatdan  psixologik  yondoshuvlami  keng  yolga  qo‘yish  lozim,  ammo 
hozirgi  vaqtda  uni  amalga  oshirish  texnologiyalarining  etishmasligi 
tufayli uni boshqarish amaliyotida qoilash juda sekin bormoqda.
 
2)
 
hokimiyatni  shaxslararo  munosabatlaming  o‘ziga  xos  turi 
sifatida talqin qilish.
 
                     
69
 
Immanentlik  (lotin.  immanens,  immanentis  -"ichkarida  qolish")  —  tashqi  jihatdan  qarama-qarshi  bo'lgan  ichki  aloqani 
anglatuvchi falsafiy kategoriya. Manba: 
https://ru.wikipedia.org/wiki/
 Имманентность
 
talablariga
 
Maqsad yo‘lida
 
mehnatining sifati va
 
Axborot-tahliliy va
 
muvofiqligi darajasi
 
zarur bo'lgan shart-
 
odamlaming hayot
 
tashkiliy texnika
 
Boshqaruv
 
sharoit-lami
 
sifati
 
an’analar, axloqiy
 
subyektining o‘z-
 
oldindan bilish
 
Muvofiqlik
 
Meyorlar
 
o‘zini anglashi
 
Tizim xodim
 
qonunlariga rioya
 
Maxsus
 
Hatti-harakatni
 
larining maqsadli
 
qilish
 
Muvofiqlik
 
boshqarishni
 
yo‘nalishlari
 
 
qonuniga rioya
 
tuzatish
 
maqsad dasturlari,
 
 
qilish
 
kerakli xilma-xillik
 
maqsadlar bo‘yicha
 
 
 
va tezkorlik
 
boshqarish, 
natijalar
 
 
 
qonuniga rioya
 
ehtiyoj va
 
 
 
qilish
 
maqsadlami
 
 
 
Kaspiylik belgilari
 
oshirish 
qonunilarga
 
 
 
 
rioya qilish
 
 
 

---

274 
 
Inson  munosabatlarining  o‘ziga  xos  turi  sifatida  hokimiyatni 
tushunish, birgalikdagi faoliyatni tashkil qilish (masalan, rahbar-ishchi 
xodim)  uchun  qaror  qabul  qilish  va  o‘zaro  ta’sirsiz  tashkilot  uchun 
mazmunli harakatlar qilinishi kerak.
 
Ushbu  g‘oya  doirasida  eng  keng  tarqalgan  M.  Veber
70
  tomonidan 
berilgan  hokimiyatning  klassik  ta’rifi  mavjud.  Ushbu  ta’rifga  ko‘ra, 
"hokimiyat-bu imkoniyat qanday ifoda etilishidan qat’i nazar, qarshilik 
ko‘rsatishga  qaramasdan,  subyekt  tomonidan  ijtimoiy  munosabatlami 
ixtiyoriy ravishda o‘zgartirishi mumkin».
 
Ushbu  M.  Veber  tomonidan  berilgan  hokimiyatning  klassik  ta’rifi 
keng  tarqalgan  boisa-da,  unda  ayrim  zaifliklar  mavjud.  Birinchidan, 
hokimiyat  munosabatlari  kelishuv  munosabatlari  bo‘lishi  mumkinligi 
butunlay  e’tibordan  chetda.  Hokimiyat  jamoaviy  maqsadlarga  erishish 
nuqtai  nazaridan  va  ayrim  hollarda  xususiy  manfaatlami  qondirish 
uchun ko‘rib chiqilishi mumkin deb taxmin qilish mumkin.
 
Ikkinchidan,  ushbu  yondoshuv  bilan  ijtimoiy  tuzilmalaming 
hokimiyat munosabatlariga, meyorlar, ijtimoiy rollar va boshqa ko‘plab 
omillar  tizimi  sifatida  qaraladigan  madaniyatning  ta’siri  butunlay 
ko‘zdan  g‘oyib  boiadi,  bu  holda  hokimiyat  munosabatlarini  o‘rganish 
mumkin bo‘lmay qoladi.
 
3)
 
hokimiyat  faqat  ijtimoiy  tizimning  mulki  sifatida  tan  olinadi, 
ijtimoiy  tizim  shaklida  taqdim  etilgan  tashkilot  tuzilmasining  zarur 
xususiyati hisoblanadi.
 
Tashkilot  rahbarlari  tomonidan  ta’sir  o‘tkazish  uchun  differensial 
yondoshuv  muqarrar  ravishda  turli  vaziyatlarda  hokimiyatni  eng 
samarali  qo‘llash  uchun  qanday  resurslardan  foydalanish  mumkinligi 
haqidagi muammoga olib keladi.
 
Tashkilot 
rahbarlari 
tomonidan 
rahbarlikda 
differentsial 
yondoshuvdan  foydalanish  doimo  turli  vaziyatlarda  rahbarlikni  eng 
samarali  usullaridan  biri  bo‘lib,  bu  usul  qoilanganda  qanday 
resurslardan  optimal  foydalanish  mumkinligi  haqidagi  savollarga 
yechim  topilgan.  Bu  savolga  javob  berish  uchun  JK.  French  va  B. 
Raven  hozirda  klassik  deb  hisoblanadigan  resurslami  optimal  qoilash 
usullari  sxemasini  taklif  qildilar
71
.  Ular  rahbarlik  asoslari  deb 
ataladigan quyidagi 8 usullami aniqladilar:
                     
70
  Афанасьев В. Я., Глазунова Н. И. Система государственного управления М: ГУУ. 2000, стр.136
 
71
 
А. М. Лялина Теория менеджмента: Учебник для вузов. Стандарт 3-го поколения. — СПб.: Питер, 2009. — 104 с.: ил. — 
(Серия «Учебник для вузов»).
 

---

 
1)
 
Majburlash  kuchi.  Buning  ta’siri  rahbaming  uni  jazolashi 
mumkin boigan darajada hokimiyatning quyi qo'llanish talablari bilan 
belgilanadi.  Tashkilotlarda  bunday  kuch  ishlatish  rahbarlar  o'rtasida 
kelishuvga o‘xshaydi.
 
2)
 
Aloqalar  kuchi.  Menejeming  kuchini  ta’sir  etuvchi  yoki  yirik 
hokimiyat  resurslariga  ega  boigan  shaxs  bilan  bog‘lashga  asoslangan 
boiishi ta’minlaydi.
 
3)
 
Ekspertning 
kuchi. 
Rahbarga 
bo'ysunuvchining 
xatti-
harakatini  to‘g‘ri  yo'nalishda  o‘zgartirishga  imkon  beradigan  kuch 
manbai uning bilimlari, ko‘nikmalari, sezgi va qobiliyatlari to‘plamidir. 
Bunday  holda,  menejer  ba’zi  professional  sohada  ekspertlarga 
o'xshaydi.  Bu  holatda  hokimiyat  muayyan  vaziyatlarda  rahbaming 
vakolat doirasi bilan cheklangan.
 
4)
 
Referent
72
  (ma’lumot)  kuchi.  Bu  kuch  boshqalaming 
hayratlantiradigan  insoniy  fazilatlariga  asoslangan.  Ma’lumot  kuchi  - 
jozibador  odamlaming  fazilatlarini  baham  ko‘rish  va  ularga  o‘xshash 
boiish  itsagi  natijasidir.  Bu  odatda  taqlid  va  ko‘p  jihatdan  xarakter 
tushunchasi  kabi  namoyon  boiadi.  Maiumot  kuchi  ko'pincha  siyosiy 
rahbarlar,  kino  yulduzlari  va  taniqli  sportchilar  kabi  taniqli  shaxslar 
bilan bogiiq boisa-da, u tashkilotning menejerlari va boshqa shaxslari 
bilan shaxsiy fazilatlari va qobiliyatlari tufayli yuzaga chi?adi.
 
5)
 
Normativ 
kuch. 
Bunday 
holda, 
normalarga 
va 
rasmiylashtirilgan  qoidalarga  asoslangan  hokimiyat  rahbarlar  uchun 
eng afzaldir chunki u normativ talablami bajarilishini nazorat qilishga 
qaratilgan  qo‘shimcha  boshqaruv  resurslarini  talab  qilmaydi.  Bundan 
tashqari,  bunday  meyorlar  juda  uzoq  vaqt  davomida  ishlaydi. 
Hokimiyat  subyektining  muayyan  xatti-harakatlar  qoidalariga  rioya 
qilishni  nazorat  qilish  huquqiga  ega  va  agar  kerak  boisa,  ulami  talab 
qilish huquqiga ega boiadi.
 
6)
 
Axborot  kuchi.  Bu  holatda  hokimiyatning  kuchi  boshqamv 
obyekti  uchun  juda  qimmatli  boigan  ma’lumotlarga  ega  bolishga 
asoslanadi.  Ayni  paytda,  hokimiyat  manbai  sifatida  axborot 
tashkilotlar  faoliyatida  ham  shaxslararo  muloqot  sohasida,  ham 
tashkilotlar, shuningdek, tashkilotlar va jamiyatning ijtimoiy insitudari 
o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik sohasida tobora kuchayib bormoqda.
 
7)
 
Mukofot kuchi. Hokimiyatning ushbu kuchdan foydalanganda, 
rahbar  ?ol  osfidagilaming  har  qanday  talabini  qondirish  uchun 
resurslarga ega boiishi kerak va u bu talabga ta’sir kuchini biladi.
                     
72
 Referent (лат, 
referens, referentis
) — tegishli, taqqoslanadigan, takrorlanuvchi; abstrakt haqida xabar berish.
 
270
 

---

276 
 
8)
 
Boshqaruv  jarayonlariga  bo'ysunuvchilami  jalb  qilish  kuchi. 
Bunday  holda,  rahbar  tashkilot  yoki  uning  bo'linmalari  maqsadlarini 
shakllantirishda  ishtirok  etishni  taklif  qilib,  keyin  uni  bitta  "jamoada" 
bo‘lishlikni taklif qiladi.