*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

XV-
 
BOB. MENEJMENTNING IJTIMOIY VA PSIXOLOGIK 
ASOSLARI
 
Kalitli  so  ‘zlar:  Ijtimoiy  menejment,  sotsiologiya,  ijtimoiy  boshqaruv, 
ijtimoiy  soha,  meyor,  korporativlik,  sivilizatsiya,  madaniyat,  ta’lim,  ijtimoiy 
tizim, iqtisodiy tizim, psixologik vaziyatni, ijtimoiy psixologiya, adaptatsiya, 
ijtimoiy adaptatsiY.
 

---

258 
 
1.
 
IJTIMOIY MENEJMENT VA IJTIMOIY TIZIM 
TUSHUNCHALARI
 
Umumiy  holda  menejment  turli  xil  tabiat  tizimlarining  (biologik, 
ijtimoiy, texnik) funksiyasidir, bu ulaming ishonchliligini saqlab qolish 
yoki tizimni muvozanat holatidan boshqa muvozanat holatiga o‘tkazish 
imkonini beradi.
 
Ijtimoiy  menejment  haqida  gapirganda,  biologik  va  texnik 
tizimlardagi boshqaruvdan farqli o‘laroq, har qanday ijtimoiy tizimlar va 
jarayonlami boshqarishni nazarda tutadi. Ijtimoiy menejment-oldindan 
belgilangan  maqsadlami  amalga  oshirish  uchun  odamlaming 
manfaatlarini 
va 
birgalikdagi 
harakatlarini 
muvofiqlashtirish 
faoliyatidir.
 
Jamiyatda  ikki  xil  boshqamv  mexanizmiari  mavjud  bo‘lib,  bular 
stixiyali  va  ongli  boshqamv  mexanizmlaridir.  Stixiyali  mexanizm  bilan 
tizimga  turli  xil  nazorat  qilish  ta’sirlarini,  ko‘pincha  qarama-qarshi 
kuchlaming  to'qnashuvi  va  o‘zaro  ulaming  tutash  holatlarining 
natijalarini  tartibga  soladi.  Bu  ta’sir  odamlaming  aralashuvini  talab 
qilmaydi,  u  avtomatik  ravishda  amalga  oshiriladi.  Masalan,  bozor 
iqtisodiyotning  asosiy  regulyatori,  ishlab  chiqarishning  asosiy 
boshqamv  kuchi  va  unga  aloqador  ijtimoiy  munosabatlar  tizimidir.  A. 
Smit
66
ning  "Bozoming  ko‘rinmas  qo‘li"  asarida  “talab  va  taklif 
o‘rtasidagi  muvozanatni  saqlab  qolishga  va  shu  bilan  tizimning 
barqarorligi va turg‘unligini saqlab qolishga intiladi” deyiladi.
 
Ongli 
boshqaruv 
mexanizmi 
turli 
ijtimoiy 
guruhlarning 
manfaatlariga  muvofiq  ularga  erishish  maqsadlari  va  vositalarini 
oldindan tanlashni o‘z ichiga oladi.
 
Shuni  alohida  ta’killash  kerakki,  barcha  tizimlar  va  jarayonlar 
tashqaridan  boshqarishga  muhtoj  emas.  Bu  madaniy,  demografik, 
ijodiy,  migratsiya  va  boshqa  jarayonlarga  taalluqlidir.  Totalitar 
jamiyatlarda  davlatning,  hukmron  sinf  yoki  partiyaning  boshqaruv 
ta’sir  doirasi  inson  hayotining  barcha  sohalariga,  jumladan,  shaxsiy, 
oilaviy,  ma’naviy,  inson  ongiga  (ongni  manipulyatsiya  qilish)  qadar 
yetib borgan. Bunday jamiyatlar ikki qarama-qarshi va teng bo‘lmagan 
guruhlarga bo‘ilnadi: boshqaruvchilar va boshqarilinuvchilar uchun.
 
Boshqaruv  tizimi  uchta  asosiy  qismdan  iborat:  boshqaruv 
subyekti, boshqaruv obyekti va boshqaruv faoliyati.
 
Belgilangan  vazifalaming  mazmuni  va  miqyosiga  qarab,  barcha 
                     
66
 
A.Smit(1723-1890)  -  klassik  siyosiy  iqtisodning  eng  yirik  vakillaridan  biri  bo'lgan  Shotlandiya  iqtisodchisi  va  faylasufi. 
menejment bo'yicha mutaxassis. mehnatni ajratishning turli shakllarini tahlil qilgan.
 

---

259 
 
ijtimoiy menejment tizimi uchta darajaga bo‘linishi mumkin:
 
1.
 
Institutional  daraja-ijtimoiy  institutlar  doirasida  amalga 
oshiriladigan  jarayonlami  boshqarish  (ijtimoiy-demografik  jarayonlar, 
ta’lim,  sog‘liqni  saqlash,  madaniyat,  migratsiya  jarayonlari,  ijtimoiy- 
mehnat munosabatlarini tartibga solish va boshqalar).
 
2.
 
Tashkiliy  daraja  -  har  qanday  tashkilotni  (sanoat  korxonasi, 
bank,  qamoqxona,  shifoxona,  vositachilik  firmasi  va  boshqalar)  va 
ushbu  tashkilotlar  doirasida  (tashkilot  ichidagi  bolimlami  boshqarish) 
boshqarish.
 
3.
 
Texnik  daraja-bevosita  tovarlar  ishlab  chiqarish  va  xizmatlar 
ko‘rsatishni  boshqarish  (tarmoqlar  va  faoliyat  turlari  bo‘yicha 
menejment).  Bunga  funksional  boshqamv  (marketing,  moliyaviy, 
kadrlar, innovatsion va boshqalar) kiradi.
 
Ijtimoiy  nuqtai-nazardan,  boshqaruv-  insonlar  munosabatlarining 
iyerarxik tizimidir:
 
1.
 
rasmiy holatda;
 
2.
 
maqomida(v statuse) (iqtisodiy va obro‘li);
 
3.
 
daromadlarda;
 
4.
 
vakolatlari doirasida.
 
Boshqaruv  tizimiga  kiritilgan  turli  xil  ijtimoiy  guruhlaming  o‘zaro 
munosabatlarini va o‘zaro ta’sirini oi ganadigan ijtimoiy boshqamv:
 
1)
 
menejerlar maxsus ijtimoiy gumh sifatida;
 
2)
 
boshqamv  iyerarxiyasi  doirasida  ijtimoiy  munosabatlaming 
tabiati;
 
3)
 
ijtimoiy nazorat funksiyasi sifatida boshqarish.

---

260 
 
Fimksiyalarning  ixtisoslashuvi  natijasida  vertikal  darajalar 
sonining  ko‘payishi  va  ortib  borayotgan  gorizontal  bo‘linishlar 
boshqaruv  iyerarxiyasi  doirasida  munosabatlaming  murakkab,  nizoli 
tuzilmasining  paydo  bolishiga  olib  keladi.  Ushbu  munosabatlar 
hamkorlik, raqobat, qarama-qarshilik, ziddiyatli xarakterga ega boiishi 
mumkin.
 
Ijtimoiy  menejmentda  obyekt  sifatida-  boshqamv  vakolatlarini 
amalga  oshiruvchi  shaxs  yoki  guruhlar,  tashkilot  yoki  muassasalar 
qaraladi.  Ushbu  boshqamv  quyi  tizimi  hal  qilinadigan  vazifalaming 
murakkabligi  va  hajmi,  menejerlaming  malakasi  va  ularga  huquq  va 
vakolatlami mustahkamlash choralari bilan belgilanadi.
 
Menejerlar  sonining  ko‘payishi  bilan  boshqamvning  tashkiliy 
iyerarxiyasining  o'sishi,  mehnatni  taqsimlash  va  ixtisoslashuv 
darajasining  oshishi  kuzatilmoqda.  Hozirgi  vaqtda  ulami  quyidagicha 
farqlash mumkin:
 
1)
 
korporatsiyalar,  kompaniyalar  va  firmalar  strategiyasini 
aniqlash, 
korxonalar 
uchun 
resurslami 
taqsimlash 
bilan 
shug‘ullanadigan oliy darajadagi menejerlar;
 
2)
 
ishlab  chiqarishni  nazorat  qilish,  tadqiqotlami  rivojlantirish  va 
korxonalami  to‘g‘ridan-to'g‘ri  rivojlantirish,  marketing,  kadrlar  bilan 
ishlash,  hisobot  berish  va  moliya  kabi  vazifalami  bajaradigan  o‘rta 
darajadagi menejerlar;
 
3)
 
ijrochilaming  ishini  bevosita  nazorat  qilishni  o‘z  ichiga  olgan 
tezkor menejerlar (masterlar, inspektorlar va boshqalar).
 
Menejmentdagi  professional  menejerlaming  kelajakdagi  istalgan 
holatini,  uning  tashkil  etilishining  obrazini  va  boshqamv  tizimining 
rivojlanishi  va  harakatini  oraliq  va  strategik  maqsadlarga  erishish 
uchun  ta’minlash  qobiliyatini  ko‘rish  uning  harakatlarida  namoyon 
boiadi.
 
Ijtimoiy menejmentning paydo boiishi jamiyat hayotida «ijtimoiy» va 
barcha  fanlar,  ayniqsa  sotsiologiya  va  ijtimoiy  boshqamvning 
rivojlanishi bilan uzviy bogiiq. Ijtimoiy menejment ulaming asosiy qismi 
sifatida  ijtimoiy  munosabatlar  tizimini,  ijtimoiy  jarayonlar,  ijtimoiy 
soha,  ijtimoiy  resurslar  va  ulaming  zimmasiga  tushadigan  boshqamv 
va  tashkiliy  munosabatlar,  ulaming  qonuniyatlari  va  tamoyil-larini 
o‘rganadi.
 
Ijtimoiy menejment ijtimoiy boshqamvning fundamental bilimlariga 
tayanib, eng kam boshqamv harajatlari bilan eng ko‘p ijtimoiy samara 
olishga intiladi. Oxirgi natija qanchalik yuqori, boshqamv yo‘qotishlari 
qanchalik  kam  boisa,  ijtimoiy  menejmentning  samaradorligi 

---

 
shunchalik yuqori boiadi.
 
Ijtimoiy menejment paydo boiishi XX - asr 80-90 yillarda Farbdagi 
boshqaravchanlik  revolitsiyasi  natijasida  yuzaga  kelgan.  U  ijtimoiy 
soxadagi  samarali  boshqarish  ta’siri  va  uning  bozor  strukturasi, 
moliya,  iqtisod,  boshqamv  tuzulmalarining  teskari  boglikliklari  bilan 
aloqador.  Ijtimoiy  boshqamv  sohasi  ham  ta’sir  etish  obyekti,  ham 
subyekti  nuqtai-  nazaridan  mustaqil,  ko‘p  tuzilmali  va  ommaviy  boiib 
bonnoqda,  bu  sohada  o‘zgacha  boshqaravchi-mutaxassis  paydo 
bolmokda. Shartnoma bo‘yicha yollangan, natijalar bo‘yicha bosh-qamv 
faoliyatiga  mas’ul  boigan  har  bir  menejer  boshqamv  sohasida 
tadbirkorga  aylanmoqda.  Boshqaruv  va  boshqaravchilar-ning  alohida 
istituti-bozor  shakllanmoqda.  U  davlat  boshqaruvi  bilan  munosib 
raqobatlashmoqda.  Jahon  tajribasi  shuni  ko'rsatdiki,  bu  nafaqat 
menejerlar,  balki  davlat  boshqamv  organlarining  ham  mas’uliyatli  va 
professional jamoasini shakllantirishda asosiy mexanizm ekan.
 
Yuqorida  keltirilganidek,  nafaqat  menejmentning  klassik  holatlari 
rivojlanishi  va  chuqurlashuvi  sodir  bolmoqda,  balki  «kovboylik 
menejmenti»  ni  ommaviy  siqib  chiqarish  kuzatilmoqda.  Uning  o‘miga 
madaniy  hamkorlik  tamoyillari,  avvalambor  ijtimoiy  tashkilotda  bozor 
raqobatida  hamkorlik  kelmoqda.  Ijtimoiy  sohada  ko‘rsatkichlar  va 
statistika  to‘rt  darajaga  bolinadi:  xalqaro,  milliy,  regional,  mahalliy. 
Ular  yagona  konseptual  asosda  qurilgan,  yagona  ahborot  tizimi 
doirasida birlashgan va xalqaro meyorlarga mos.
 
XX  asr  oxiri  ijtimoiy  menejmenti  innovatsion  madaniyat  -  ijtimoiy 
sharoitda  shakllanmoqda.  Bu  umumiy  boshqamv  madaniyatining  eng 
muhim  elementiga  aylanmoqda.  Uni  amalga  oshirishning  muhim 
mexanizmi boiib ijtimoiy menejment aqliy va ishlab chiqarshi sohasida, 
xizmatlar,  turistik  biznes,  pullik  meditsinada  tadbirkorlikning  turli 
ko‘rinishi sifatida namoyon boiadi.
 
Yangi  bozor  tadbirkordan  innovatsion  va  yanada  ko‘proq  ijodiy 
hulkni talab qildi. Bunga axborot va texnologik inqilob misol. U kichik 
tadbirkorlikka  nafaqat  tirik  qolishga,  balki  boshni  ko‘tarib,  yirik  va 
o‘rta korxonalar bilan muvaffaqiyatli raqobatlashishga imkon beradi.
 
Shu  yillarda  tadbirkorlik  xulqining  butun  ish  strategiyasi 
negizidan  o‘zgarmoqda:  iste’molchilarga  mavhum  yondoshuvdan  - 
ulaming  ehtiyojlarini,  individual  didlarini  o'rganishga  o‘tilmoqda. 
Egiluvchan  va  dinamik  ishlab  chiqarishda  yangi  texnologiyalar  va 
marketingga  ehtiyoj  sezilmoqda.  Bir  so‘z  bilan  aytganda,  XX  asr  oxiri 
tadbirkorligi, 
avvalambor 
boshqaruv 
sohasida 
innovatsiyaga 
aylanmoqda.
 

---

262 
 
Ijtimoiy  menejment  yordamida  moliyaviy  mablag‘lami  ijtimoiy 
ehtiyojlarga  sarflash  maqsadida  byudjetai  to‘ldirish  mexanizmlari 
ishlab chiqiladi, ish o‘rinlari soni ortadi.
 
Shuni  aytish  kerakki,  ijtimoiy  menejment  o‘zining  zamonaviy 
ko‘rinishini  korporativ  nazariyasi  va  amaliyoti  ta’siri  ostida  namoyon 
qilmoqda.  U  menejment  taraqqiyotida  mavjud  mexanizmni  amalga 
oshirish bilan to‘ldirib bormoqda.
 
Shunday  qilib,  jamiyat  hayotining  bu  ikki  ko‘rinishi  jamiyat 
rivojlanishi  maqsadlari  bo'yicha  ko‘p  jihatdan  bir  biriga  mos  keladi. 
Lekin  ulaming  eng  katta  mosligi  maqsadlarda  emas,  balki  ularga 
erishish  mexanizmlari  va  texnologiyalaridadir.  Korporativ  va  ijtimoiy 
menejment  jamiyat  rivojlanishining  zamonaviy  sharoitlarida  xo‘jalik 
hayotining, 
ijtimoiy-siyosiy 
munosabatlaming 
sog‘lomlashini 
ta’minlaydi.
 
Menejment ostidagi ijtimoiy boshqaruvninng zamonaviy nazariyasi 
va  amaliyotida  alohida  ishlovchi,  ijtimoiy  guruh  yoki  butun  jamiyatni 
boshqarish  jarayoni  tushuniladi.  Deyarli  barcha  mashhur  horijiy 
qomuslarda  «menejment»  tushunchasi  ijtimoiy  tashkilot  maqsadiga 
insonlarga  rahbarlik  qilish  hisobiga  erishish  jarayoni  sifatida 
izohlanadi.
 
«Menejment  o‘z  oldiga  har  qanday  faoliyat  sohasiga  yaroqli 
umumiy  boshqamv  tamoyillarini  shakllantirish  va  amalda  qo‘llashni 
maqsad  qilib  qo‘ygan.  Ularga  quyidagilar  kiradi:  boshqaruv 
muammolari  va  maqsadlarini  aniqlash;  ularga  erishishning  aniq 
chora-tadbirlarini  ishlab  chiqish;  tashkilot  ichida  turli  boiinmalar 
hamkorligi;  iyerarxik  tuzilmani  mukammallashtirish,  qarorlar  qabul 
qilish jarayonlari va kommunikatsiyalarini maqbullashtirish»
67
.
 
Menejment  nazariyasi  va  amaliyotida  ijtimoiy  tashkilot,  moliyaviy 
tuzilma,  firma,  butun  jamiyatning  rivojlanish  maqsadlarini  aniqlash 
hal qiluvchi yo‘nalish hisoblanadi.