*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

2.
 
MENEJMENTNING TASHKILIY TUZILISHI HAQIDA 
TUSHUNCHA 
Menejmentning tarkibiy tuzilishi deganda menejment bo‘g‘inlari, uning 
bosqichlari  soni  va  tarkibi  tushuniladi.  Menejment  tashkiliy  tuzilishining 
oddiy va tushunarli boyishi uning ish qobiliyati yuqori boiishini kafolatlaydi, 
ya’ni menejment tashkiliy tuzilmasida bosqich va bo‘g‘inlar soni qancha kam 
boisa, boshqamv shunchalik samarali boiadi.
 
Menejment bo‘g‘inlari 
- bu bitta yoki bir-nechta vazifalami bajaruvchi 
mustaqil  tarkibiy  unsurlar,  tuzilma  elementlari,  ulaming  bolinmalari  va 
boshqamv apparatida ishlovchilardir.
 
Menejment  bosqichlari 
-  bu  boshqamvning  biror  darajasidagi  ma’lum 
bo‘g‘inlar  yig‘indisidir.  Shu  belgisiga  ko‘ra  menejmentning  tashkiliy 
tuzilmalari  -  ko‘p  bosqichli  (ko‘p  bo‘g‘inli),  uch,  ikki  bosqichli  (bo‘g‘inli) 
boiadi.  Bosqichlar  va  bo‘g‘inlar  o'rtasidagi  aloqa  vertikal  va  gorizontal 
boiishi  mumkin.  Vertikal  aloqalar  rahbarlar  va  ularga  bo‘ysunuvchilar 
o‘rtasidagi  munosabatlami,  gorizontal  aloqalar  menejmentning  teng  huquqli 
bo‘g‘in va unsurlari o'rtasidagi munosabatlami bildiradi.
 
Menejmentning tarkibiy tuzilishiga qo‘yiladigan talabalar
44
:
 
1.
 
Optimallik  -  barcha  darajadagi  aloqalar  va  boshqaruv  bosqichlari 
o‘rtasida eng kichik bosqichlar bilan oqilona aloqalar o‘matiladi.
 
2.
 
Operativlik-  ushbu  talab,  boshqariladigan  tizimda  ijro  etilishidan 
oldin qaror qabul qilish vaqtida uni amalga oshirishga to‘sqinlik qiluvchi har 
qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin emas.
 
3.
 
Ishonchlilik-boshqaruv  apparati  tuzilishi  axborotni  uzatishning 
ishonchliligini  kafolatlashi,  nazorat  komandalarining  buzilishlariga  yo‘1 
qo‘ymasligi, boshqaruv tizimida uzluksiz aloqani ta’minlashi kerakligi.
 

---

128 
 
4.
 
Iqtisodiy  tejamkorlilik  -  boshqaruv  apparatlari  harajatlari  shunday 
boiishi  kerakki,  eng  zarur  ta’sirlami  iqtisodiy  ta’sirlar  bilan  ta’minlanishga 
yerishadigan boiishi lozim;
 
5.
 
Moslashuvchanlik-tashqi 
muhitdagi 
o'zgarishlarga 
muvofiq 
o‘zgartirish qobiliyati.
 
Boshqaruv  tuzilmasining  barqarorligi  turli  tashqi  ta’sirlarda  asosiy 
xususiyatlarining o‘zgarmasligi hisoblanadi.
 
Iqtisodiyot  boshqaruv  tashkilotlari  yuqori,  quyi,  teng  huquqli 
tashkilotlarga  bolinadi.  Yuqori  tashkilotlar  respublika  va  tarmoq  boshqaruv 
tashkilotlariga ajratiladi.
 
Umumdavlat  boshqaruv  tashkilotlari  ishlab  chiqarishning  turli 
tarmoqlarini  birlashtiradi.  Umumdavlat  boshqaruv  tashkilotlari  Respublika 
Konstitusiyasiga asoslangan holda faoliyat yuritadi.
 
Milliy  xo‘jalikni  boshqarishning  umumdavlat  tashkilotlari  qonun 
chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  tashkilotlariga  bolinadi.  Qonun  chiqaruvchi 
oliy  tashkilot  -  0‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Yigllishidir.  U  xo‘jalik 
faoliyatini  tartibga  soluvchi  qonun,  qonuniy  hujjatlami  tasdiqlaydi.  Davlat 
rejalari  va  byudjetining  bajarilishi  haqida  hisobotni  muhokama  qilib 
tasdiqlaydi, iqtisodiyotni boshqarishning ijroiya tashkilotlarini shakllantiradi.
 
Milliy xo‘jalikni boshqarishning ijroiya tashkilotlariga umumiy, tarmoq 
va  maxsus  vakolatga  ega  tashkilotlar  kiradi.  Umumiy  vakolatga  ega  ijroiya 
tashkilotlariga 
0‘zbekiston 
Respublikasi 
Vazirlar 
Mahkamasi, 
Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  Vazirlar  Kengashi  va  hokimliklar  kiradi. 
Maxsus  vakolatli  tashkilotlar  tarmoqlararo  xususiyatga  ega  vazifalami 
bajaradilar. Ular qatoriga vaziriiklar va Davlat qo‘mitalarini kiritish mumkin.
 
Umumdavlat boshqaruv tashkilotlarining asosiy vazifalari:
 
-
 
fan- texnika taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlarini belgilash;
 
-
 
tabiiy muhitni muhofaza qilish;
 
-
 
pul va kredit tizimiga rahbarlik qilish;
 
129
-
 
soliq va daromadlami belgilash;
 
-
 
hisob va statistikani tashkil etish;
 
-
 
narx va ta’riflar belgilash;
 
-
 
milliy xo‘jalik tarmoqlariga rahbarlik qilishdir.
 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining doimiy ish yurituvchi 
tashkilotlari  faoliyati  tarmoqlararo  ilmiy-texnikaviy  ishlarga  rahbarlik  qilish, 
fan-texnika  sohasida  tanlov,  ko‘ngilli  asosda  ishlami  tashkil  etish  kabi 
vazifalami bajaradi.
 
Respublika  tovar  birjalarining  asosiy  vazifasi  korxonalar  bilan 
hamkorlikda mintaqada moddiy-texnikaviy  ta’mmotning barqaror  va samarali 
tizimini  tashkil  etish,  iste’molchi  va  ishlab  chiqaruvchilar  o'rtasida  barqaror 

---

 
mintaqaviy  aloqalarni  o'matish,  mahsulot  yetkazib  berishni  nazorat  qilish, 
korxonalarga  ulami  moddiy-texnikaviy  ta’minlashda  ko‘mak  berishdan 
iboratdir.
 
Moddiy-  texnika  ta’minoti  tashkilotlari  xo‘jalik  hisobi  asosida  ishlab 
chiqarish vositalarini sotishning ko‘p tarmoqli savdosini ta’minlash va moddiy 
resurslardan maqbul foydalanishga rahbarlik qiladi.
 
Moliya  vazirligi  va  uning  joylardagi  tashkilotlari  davlat  va  korxonalar 
manfaatlarini  himoya  etishga  asoslangan  butunlay  yangi  moliyaviy  siyosatni 
amalga  oshiradi,  xo‘jalik  yuritish  samaradorligini  so‘m  bilan  nazorat  etishni 
ta’minlaydi,  shirkat  va  individual  mehnat  faoliyatini  moliya-kredit  vositasida 
tartibga solish bo‘yicha choralarni belgilaydi, aholi daromadlaridan soliq olish, 
bozor  iqtisodiyotiga  mos  ish  usullari  va  shakllarini  joriy  etadi,  budjet 
tashkilotlari  faoliyatini  moliyalashtirish  tizimini  o‘zgartiradi,  uni  iqtisodiy 
meyor  va  normativlar  asosida  tashkil  etadi,  ish  sifatini  oshirishni  iqtisodiy 
rag‘batlantirish  va  ajratilgan  mablag‘lardan  maqbul  ravishda  foydalanishni 
iqtisodiy rag‘batlantirish usullarini keng qo‘llashni ta’minlaydi.
 
Respublika  Markaziy  banki iqtisodiyotdagi  barcha kredit va hisob-  kitob 
munosabatlarini tashkil etuvchi va tartibga soluvchi bosh bankdir.
 
Tijorat banklari tizimi faoliyati  to‘liq xo'jalik hisobi  va o‘zo‘zini moliya 
bilan  ta’minlash  asosiga  o‘tkaziladi.  Mehnat  va  ijtimoiy  masalalar  bilan 
shug‘ullanuvchi  davlat  tashkilotlari  va  ulaming  joylardagi  bo‘linmalari  to'liq 
bandlikni,  band  bo‘lmagan  mehnat  resurslarini  qayta  tayyorlash  va  kasb 
o‘rgatish, kadrlarga bo‘lgan talabni qondirishni ta’minlaydilar.
 
Respublika  vazirliklari  respublika  hududidagi  konsemlar,  tarmoqlarni 
boshqarishni  amalga  oshiradi.  Tarmoqni  boshqarish  tizimiga  yakka  rahbarlik 
asosida ish yurituvchi vazir boshchilik qiladi. U qo‘l ostidagi vazirlik va unga 
qarashli korxonalar faoliyatiga shaxsan javobgardir.
 
Har bir Vazirlikda tarmoqni boshqarishning muhim masalalarini kollegial 
ravishda  ko‘rib  chiqish  va  amalga  oshirishga  imkon  beruvchi  maslahat 
tashkilotlari tashkil etiladi. Bosh maslahat beruvchi tashkilot - kollegiya bo‘lib, 
uning  tarkibiga  vazir  o‘rinbosarlari,  boshqarma  boshliqlari,  korxonalar 
rahbarlari kiradi.
 
Milliy  xo‘jalik  tarmog‘i  tarkibida  ham  davlat,  ham  xususiy  korxona, 
firma,  aksiyadorlik  jamiyatlari  faoliyat  yuritadi.  Korxona,  firma,  aksiyadorlik 
jamiyatlari  fan-texnika  salohiyatidan  samarali  foydalanish,  ishlab  chiqarishni 
kooperatsiyalash  va  uyg‘unlashtirish  asosida  mahsulot  ishlab  chiqarish 
maqsadida  tashkil  etiladi.  Ular  xo‘jalik  hisobi  asosida  sanoat,  qurilish, 
transport,  savdo  va  boshqa  sohalarda  faoliyat  yurituvchi  tarkibiy  qismlardan 
tashkil  topadi.  Tarkibiy  qism  bankda  alohida  balans  va  hisob  raqamiga  ega 
bo'lishi va ijara pudrati bo‘yicha, xususiy sohada ish yuritishi mumkin.
 

---

130 
 
Korxona,  firma,  aksiyadorlik  jamiyati  tarkibiy  birlikka  qarashli  asosiy 
fond  va  mablag‘lami  biriktiradi,  ichki  xo‘jalik  munosabatlarini  amalga 
oshirish,  tarkibiy  birliklar  o'rtasidagi  mimozaralami  hal  etish,  shuningdek, 
ulaming  o‘z  majburiyatlari  bo‘yicha  javobgarlik  tartibini  belgilaydi.  Tarkibiy 
birlik qonunda belgilangan huquq doirasida unga biriktirilgan mulkni tasarmf 
etadi,  firma,  aksiyadorlik  jamiyatlari  nomidan  boshqa  tashkilotlar  bilan 
shartnomalar tuzadi. Korxona, firma, aksiyadorlik jamiyatlari tarkibiy birlikka 
o‘z  nomidan  shartnoma  tuzish  va  bu  shartnoma  bo‘yicha  javobgar  bo‘lish 
huquqini beradi.
 
Korxonani  boshqarish  “Korxona  to‘g‘risidagi  qonun”ga  asosan  amalga 
oshiriladi.  Bu  qonunda  ko‘zda  tutilgan  tamoyillardan  biri  butun  jamoaning 
hamda  uning  tashkilotlari  muhim  qarorlami  qabul  qilish  va  uni  bajarishni 
nazorat  qilishda  ishtirok  etish  yo‘li  bilan  amalga  oshiriladigan  o‘z-o‘zini 
boshqarish tamoyilidir.
 
4.