" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

Noan 'anaviy  monarxiya

  cheklangan  m onarxiya  shakli  sifatida  ko‘p 

uchram aydigan  davlat  shakli  b o ‘lib,  davlat  boshqaruvi  am aliyotida  faol 

rivojlanm agan.  U shbu  boshqaruv  shakli  m onarxiyaning  boshqa  turlaridan 

farqli  o ‘laroq,  ayrim   o ‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  N o a n ’anaviy 

m onarxiyada  ham   respublika,  ham   m onarxiya  shaklining  elem entlari 

uyg'unligi  nam oyon  b o ‘ladi.  Birlashgan  Arab Amirligi  yetti  am irlik  —  Abu 

D abi,  D ubay,  Sharja,  Ajm an,  U m m   ul-Q ayvayn,  A l-Fujayra  va  R a’s  ul- 

X aym adan  iborat  b o ‘lib,  hokim iyatning  oliy  organi  —  am irliklarning 

shayxlaridan  iborat  Oliy  kengash  hisoblanadi.  M azkur  kengash  a ’zolari  5 

yil  m uddatga  davlat  boshlig‘i  —  Oliy  am irni  saylaydilar.  U ning  monarxiya 

boshqaruv  shakliga  xos  xususiyati  shundaki,  Oliy  am ir  faqatgina  yetti 

am irlik  rahbarlaridan  va  kelajakda  shu  am irlarning  taxt  m erosxo‘rlaridan 

saylanadi.  A m ir  lavozim i  esa  faq atg in a  yagona  avlod  va  uning 

merOsxo‘rlariga  tegishlidir.  H ukm dorning  taxtni  egallashi  jarayoni  xalq­

ning  irodasiga  bog‘liq  b o ‘lmagan  holda  shakllantiriladi,  bu  esa,  o ‘z  nav­

batida,  m onarxiyaga  xos  xususiyat  kasb  etadi.

M azkur  boshqaruv  shaklining  respublikaga  oid  jihati  shundaki,  Oliy 

am ir  saylov  yo ‘li  bilan  belgilanib,  u  m uayyan  davrgacha  vakolatli 

hisoblanadi.  D em ak,  saylovning  mavjudligi  va  muayyan  m uddatning 

o ‘rnatilganligi  respublikaga  xos  b o ’lgan  xususiyatdir.

Malayziya  davlati  m isolida  quyidagilarni  ko ‘rish  mum kin:  davlat 

boshlig‘i  —  Oliy  hukm dor  (podshoh,  2001-yil  12-dekabrdan  Sulton 

T uanku  Said  N u tra  Jam olullayl)  9  malayya  shtati  sultonlari  kengashida 

yashirin  ovoz berish  yo‘li  bilan  5  yil  m uddatga  saylanadi.  Bunda  uning  to r 

doiradagi  shaxslar  tom onidan  saylanishi  ham da  davlat  boshlig‘i  lavozimi- 

ga  faqat  sulton  va  uning  qavm -qarindoshlari  tarkibidan  nom zodlar taqdim  

etilishi  m onarxiyaning  belgisi  sifatida  e ’tiro f  etilsa,  saylov  institutining

85

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

mavjudligi  ham da  m uayyan  davriy  m uddatga  vakolat  berilishi  esa  respub­

lika  boshqaruv  shaklining  ko ‘rinishi  hisoblanadi.

Davlat  boshqaruvining  respublika

  shaklida  davlat  hokim iyati  va 

boshqaruvning  oliy  organlari  bevosita  xalq  tom o n id an   yoki  xalq  saylagan 

organlar  tom onidan  saylab  q o ‘yish  yo‘li  bilan  tuziladi  va  uning  vakolati 

m uayyan  m uddatga  belgilanadi.  “ R espublika”  (lot.  respublika)  —  “jam o a 

ishi” ,  “xalq  ishi” ,  davlat  degan  m a ’noni  anglatadi.  R espublikaning  asosiy 

belgilari  —  hokim iyat  oliy organlarining saylab  q o ‘yilishi,  hokim iyat vako- 

latlarining  taqsim lanishi,  qonunlarning  bajarilishini  nazorat  qiluvchi 

organ  —  sudlarning  mavjudligi,  fuqarolam ing  davlat  ishlarini  boshqarish­

da  bevosita  va  bilvosita  ishtirok  etishi.

Jam iyat  taraqqiyoti  tarixida  respublika  shaklidagi  davlat  boshqaruvi­

ning  bir  necha  ko ‘rinishlari  m a ’lum.  Afina  davlatida  (mil.  av.  V—IV  asr- 

lar)  boshqaruvning  dem okratik  respublika  shakli  mavjud  b o ‘lgan.  U nda 

afinalik  erkin  fuqarolam ing  qulga aylanishiga yo ‘l  qo'yilm asdi.  Bu  respub­

likada  ijtimoiy  raqobat,  qulga  egalik  qilishning  maxsus  tartibi,  jam o a 

qulchiligi  mavjud  edi.  Shuningdek,  A finada  davlat  boshqam vining  bir- 

m uncha  sam arali  tizim i  faoliyat  ko‘rsatgan.

Sparta  (mil.  av.  V—IV  asrlar)  va  Rim  davlatlari  (mil.  av.  V—II  asrlar) 

aristokratik  respublikalar  b o ‘lgan.  U lar  davlat  sifatida  aksariyat  aholining 

aristo k ratiy a,  nufuzli  kibo rlar  qism in in g   m an faatlarin i  ifodalagan. 

Shuningdek,  shahar-respublikalar  ham   mavjud  b o ‘lib,  ularda  fuqarolar- 

ning  erkinliklari  va  xususiy  mulk  m unosabatlarining  erkinligi  tan  olingan. 

Shahar-respublikalar  Florensiya,  V enetsiya  —  Italiyada;  N ovgorod, 

Pskov  —  Rossiyada  va  G erm aniya,  Fransiya,  Angliyada  ham   b o ‘lgan.

Respublika  hozirgi  dunyoda  keng  tarqalgan  davlat  boshqaruv  shakli 

b o ‘lib,  uning  ikki  k o ‘rinishi  mavjud: 

1) prezidentlik  respublikasi;  2) parla­

mentar respublika.

P rezid en tlik   boshqaruv  shaklida  “ kuchli  p re z id e n t”  qoidasiga 

asoslaniladi.  Prezident  hukum at  boshlig‘i  hisoblanib,  uni  tuzadi  va  huku ­

m at  prezident  oldida  hisobot  beradi.  Prezident  ham   rasm an,  ham   am al- 

da  davlat  b o sh lig i  hisoblanib,  maxsus  tartibda  xalq  yoki  saylovchilar 

hay’ati  tom onidan  saylanadi,  shu  bois  u  parlam entdan  m ustaqil  holda

8 6

---

IV  B O B .   D AVLATNING   SHAKLLARI

faoliyat  yuritadi.  Prezident  m ustaqil  holda  norm ativ  va  norm ativ  b o ‘lm a- 

gan  hujjatlar  qabul  qilish  ham da  parlam ent  qabul  qilgan  qonunlarga  veto 

q o ‘yish  huquqiga  ega.

Davlat  b o sh lig l  keng  vakolatlarga  va  m am lakatda  hokim iyatni  am al­

ga  oshirishda  m uhim   nufuzga  ega  b o ‘lib,  shaxsan  o ‘zi  yoxud  parlam ent 

roziligi  bilan  hukum at  a ’zolarini  tayinlaydi  ham da  vazifasidan  ozod  qila­

di,  shuningdek  b a ’zi  hollarda  parlam entni  ham   tarqatib  yuborish  huquqi­

ga  ega.

Prezident  ijroiya  hokim iyat  rahbari  b o ‘lsada,  ayni  vaqtning  o ‘zida 

m illatning  yaxlitligi  ramzi  hisoblanadi.  Prezident  m am lakatda  oliy  bosh 

q o ‘m ondon  vazifasini  ham   am alga  oshiradi.  M asalan,  Rossiya,  Fransiya, 

0 ‘zbekiston  Respublikasi  va  boshqa  q ator  davlatlarda  prezident  bevosita 

xalq  tom o nid an   saylanadi.  Saylovlar  tegishli  qon u n lar  asosida  amalga 

oshiriladi.

Parlamentar respublikaning

  m ohiyati  shundan  iboratki,  parlam ent  oliy 

davlat  hokim iyat  organlari  orasida  m uhim   mavqega  ega  b o ‘lib,  huk u m at­

ni  tuzishda  hal  qiluvchi  aham iyatga  ega.  H ukum at  parlam ent  oldida 

hisobdordir.  H ukum atni  parlam ent  saylovlarida  eng  ko‘p  o ‘rin  egallagan 

partiya  tuzadi.  D avlatning  am aldagi  rahbari  hukum at  boshlig‘i  —  bosh 

vazir  b o ‘lib,  u  qoidaga  k o ‘ra  saylovlarda  g‘olib  ch iq q an   partiya 

yo ‘lboshchisi  hisoblanadi.

P arlam ent  davlat  hokim iyati  organlari  tizim ida  eng  m uhim idir. 

H ukum at  o ‘z  vazifalarini  qon u n   chiqaruvchilarning  aksariyati  q o ‘llab- 

quvvatlasagina  bajarishi  m um kin,  bunday  ishonchdan  m ahrum   bo ‘lgan 

taqdirda,  u  iste’foga  chiqadi.

Parlam entar  respublikalarda  prezidentlik  lavozimi  ko ‘zda  tutilgan 

bo ‘lsa-da,  odatda,  u  katta  mavqega  ega  b o ‘lmaydi.  U shbu  boshqaruv 

shaklida  “ kuchli  p arlam en t”  qoidasi  am alda  b o ‘lib,  parlam ent  keng 

doiradagi  vakolatlarga  ega  b o ‘ladi.

G erm aniya,  Avstriya,  Italiya,  H indiston,  Turkiya  kabi  davlatlar parla­

m en tar  respublika  shaklidagi  davlatlar  qatoriga  kiradi.  Shuningdek,  jah o n  

tajribasida  respublikaning  aralash  shakli  ham   uchrab  turadi. 

Aralash

 

(prezidentlik-parlam entar)  respublika

  boshqaruv  shakli  n o a n ’anaviy

87

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

monarxiya  shakli  singari  boshqaruv  am aliyotida  kam  uchraydigan  turlar- 

dan  biri  b o ‘lib,  yuridik  adabiyotlar  va  huquqshunoslik  m anbalarida  bataf­

sil  o ‘rganilmagan.  Aralash  respublika  shakli  m am lakatda  bir  vaqtning 

o ‘zida  “ kuchli  p arlam en t”  va  “ kuchli  p rezid en t”  mavjudligi  bilan 

boshqaruvning  boshqa  shakllaridan  keskin  farq  qilib,  prezident  va  parla­

m ent  vakolatlari  o ‘rtasidagi  m uvozanatning  m avjudligida  nam oyon 

b o ‘ladi.

Prezident  um um xalq  ovoz  berish  y o ii  bilan  saylanadi.  U  keng  vako­

latlarga  ega  b o ‘lsa-da,  lekin  hukum at  b o sh lig i  b o ‘lmaydi.  Prezidentlik 

lavozimi  bilan  bir  qatorda,  keng  vakolatlarga  ega  bo ‘lgan  bosh  vazir  m an- 

sabi  nazarda  tutiladi.  H ukum atni  tuzishda  prezident  ham ,  parlam ent  ham  

faol  ishtirok  etadi.  H ukum at  ham   parlam ent  oldida  (ishonchsizlik  votu- 

mi),  ham   prezident  oldida  (iste’fo)  m as’uldir.

Aralash  respublika  shakliga  hozir  Fransiya  va  U kraina  davlatlaridagi 

mavjud  boshqaruv  shaklini  misol  sifatida  ko‘rsatish  mum kin.