XVII B O B . H U Q U Q N IN G HAR AKATLAN ISH I VA UNI A M A LG A O SHIRISH
subyektiv h u q u q la r naza rd a tutilgan vakolat beruvchi n o rm a la r shu shakl
da am alga oshiriladi.
Foydalanish
am alga oshirishning shu n d ay bir sh ak
liki, u berilgan ruxsatlardan kelib chiquvchi im k o n iy atlam i amalga
oshirishda ifodalanadi. Subyektlarning faol xulq-atvori bu shaklga xos
xususiyatdir. Ayni h o ld a subyektiv hu q u q la r, o ‘z faol xulq-atvori, h u q u q
orqali berilgan yuridik im k oniyatlardan foydalanish huquqlari (m asalan,
h im oyalanish h u quqi, m ulk obyektlarini yuridik jih a td a n ta sa rru f etish
h u q u q i, saylov h u q u q id a n foydalanish) t o ‘g ‘risida so‘z yuritilm oqda.
M asalan, 0 ‘zbekiston Respublikasi F K n in g 164-m oddasida sh u n d a y de-
yilgan: “ M u lk huquqi shaxsning o ‘ziga qarashli m o l-m u lk k a o ‘z xohishi
bilan va o ‘z m a nfaatlarini k o ‘zlab egalik qilish, u n d a n foydalanish va uni
ta s a r ru f e tish d an ib o ratd ir” . Subyektiv h u q u q h a m faol, h a m passiv xulq-
atvorni naza rd a tutadi. Subyekt o ‘z h u q u q id a n foydalanishdan bosh tort-
sa, o ‘zini passiv tutadi. Subyektiv h u q u q vakolatli shaxsning o ‘z h arakat-
lari orqali (ashyo egasi u n d a n ashyoning bevosita vazifasiga k o ‘ra
foydalanadi), yuridik h arakatlarni am alga oshirish y o ‘li bilan (ashyoni
garovga berish, uni hadya qilish, sotish va hokazo), m ajburiyat olgan
shaxsga talab q o ‘yish orqali (q a rz d o rd a n qarzni qaytarishni talab qilish) va
d a ’vo shaklida, y a ’ni vakolatli davlat organiga poym ol etilgan h u quqini
him o y a qilishni so‘rab m urojaat etish y o ‘li bilan (agar q arz d o r qarzni qay-
ta rish d an bosh tortsa, qarz beruvchi qarzini m ajburiy tarzda undirishni
s o ‘rab sudga m urojaat etadi) am alga oshirilishi m um kin.
H u q u q n i am alga oshirish t o ‘g ‘risida eng aniq m a ’n o d a bajarish s h a k
li bilan bo g ‘liq holda s o ‘z yuritish m u m k in . H u q u q n i am alga oshirishning
qolgan ikki shakli (foydalanish va rioya etish)ga kelsak, bu yerda h u quqni
am alga oshirish haqidagi u m u m iy q o id a lar aniqlik kiritishga va h atto
eslatm alarga, izohlarga m uhtojdir. A w a la m b o r , k o ‘rsatilgan bu ikki shakl
ga birlikda, uyg‘u nlikda va tartibga solish turiga k o ‘ra qaralishi lozim.
F o ydalanishda d o im rioya etish h a m b o ‘ladi: u m u m iy ruxsat beruvchi
huqu q iy tartibga solishda — m u ayyan m a n etuvchi no rm alarn i buzm aslik
tarzida, ruxsat beruvchi tartibga solishda — subyektiv h u q u q belgilagan
xulq -atv o r chegarasiga q a t ’iy rioya qilish, bu c h e g a rad an chetga chiquvchi
h arak a tlar sodir etm aslik tarzida n a m o y o n b o ‘ladi.
399
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
Biroq, eng m u h im i b u n d a em as. U m u m iy ruxsat beruvchi h u quqiy
tartibga solishda h a m , aniq ruxsat beruvchi tartibga solishda h a m v a k o
latli subyekt faol h arakat qiladi. Bu faol xulq-atvorga faqat shartli ravish
da h u q u q n i am alga oshirish sifatida qaralishi m u m k in . subyektlarning faol
x u lq-atvorida asosan ijtimoiy hayo tn in g obyektiv belgilangan ehtiyojlariga
asoslangan m oddiy, siyosiy, m a ’naviy va b o sh q a m a n fa a tla r am alga o s h a
di. Tegishli — vakolat beruvchi va m a n etuvchi yuridik n o rm a la rn i, s h u
ningdek u m u m iy ruxsat va ta q iq la m i am alga oshirish esa, a m a ld a n a m u -
naviy konstruksiyalar, u m u m iy va m u tla q h u q u q iy m uno sab atlarn in g
yaratilishi va subyektlarning ularga muvofiq ijtimoiy ehtiyojlari bilan b e l
gilangan o ‘z faol xulq-atvorini am alga oshirishidan iborat b o ‘ladi.
H u q u q n i am alga oshirish aksariyat h ollarda davlat va uning organlari
ishtirokisiz yuz beradi. F u q a ro la r va tashkilotlar o ‘z ixtiyori bilan,
majburlovsiz, o ‘zaro kelishuvga k o ‘ra huqu q iy m unosab atlarg a kirishadi-
lar va bu m u n o s a b a tla r doirasida subyektiv h u q u q la rd a n foydalanadilar,
majburiyatlarni bajaradilar va q o n u n d a belgilangan taqiqlarga rioya qiladi-
lar. Shu bilan birga, ayrim hollarda, davlatning aralashuviga zarurat
tu g ‘iladi, b u n d a y aralashuvsiz h u q u q n i am alga oshirish m u m k in b o ‘lm ay-
di. H u q u q iy tartibga solish ja rayoniga uning yakunlovchi bosqichida
(ayrim hollarda huqu q iy m u n o s a b a tla r yuzaga kelganida h a m ) huquqni
q o ‘llash q o ‘shiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
