falsafiy
yoki
mafkuraviy
(h u q u q n in g talqini, h u quqiy tu s h u n c h a va
kategoriyalar, huquqiy ong, huqu q iy m afkura, huqu q iy m a d aniyat);
2)
normativ
(jam iyatda am al qilayotgan huqu q iy n o r m a la r m ajm ui);
3)
institutsional-tashkiliy
(h u q u q ijodkorligi va h u q u q n i q o ‘llash ja ra -
yoni bilan b o g i i q yuridik m uassasalar);
4)
sotsiologik,
y a’ni
ijtim oiy
(h uquqiy m un o sab atlar, h u q u q n i tatbiq
etish, qonuniylik m uhiti, yuridik am aliyot) e le m e n tla r kiradi.
H u quqiy tizim harakatdagi “jo n l i ” hodisa sifatida talqin etilishi lozim.
Z ero, u ijtimoiy hayo tn in g faol tarkibiy qismi sifatida kishilar o ‘rtasidagi
m unosab atlarn i uzluksiz tartibga solish vazifasini bajaradi. A m aliy ji h a t
d a n h u quqiy tizim harakatlanishining d in a m ik talqini m u h im ah am iy at
kasb etsa, ilmiy nuqtayi n a z a rd an uni statik (harakatsiz) ta rz da ajratib olib
ifodalash m uayyan m a z m u n g a ega. S h u n d a n kelib chiqib, h u q u q iy tizim
stm kturasini statik va d in a m ik j ih a td a n tavsiflash m u m k in .
Statik h o la td a uning tarkibiy qismlari quyidagilardir: 1) yuridik n o r
m alar; 2) huqu q iy prinsiplar va institutlar; 3) huqu q iy m uassasalar
y ig ln d is i; 4) huquqiy g ‘oyalar, qarashlar, ta sa w u rla r.
D in am ik holatda: 1) h u q u q ijodkorlik jara y o n i; 2) h u q u q n i am alga
oshirish ( q o il a s h ) jarayoni; 3) huqu q iy m u nosabatlar; 4 ) huqu q iy ta rtib
ga solish m exanizm i; 5) h u quqiy ta fakkur (h uquqiy ongn in g rivoji, ijti
m oiy hayotga faol t a ’siri). H uq u q iy tizim n in g d in a m ik k o ‘rinishi bu
m a z k u r tizim elem en tlarin in g harakatlanish ja ra y o n i, u n in g maqsadli
y o ‘nalishi va pirovardida k o ‘rsatadigan samarasidir.
S h u n d ay qilib, ja m iy at huqu q iy tizimi tarkibiga quyidagi asosiy e le
m e n tlarn i kiritish m um kin:
— huqu q iy n o rm a la r y ig ln d is i (h uquqiy tizim n in g o ‘zagi);
— huqu q iy prinsiplar (rahbariy g ‘oyalar);
370
XVI B O B . H U Q U Q IY T IZ IM VA H U Q U Q IY ISLO HO T
— h u q u q ijodkorlik jarayoni (vakolatli id o ra la m in g faoliyati);
— h u q u q n i am alga oshirish, q o ‘llash jarayoni;
— huqu q iy m u n o s a b a tla r (h u q u q iy n o rm a n in g am alga oshirilish s h a k
li);
— h u q u q iy tartibga solish m exanizm i;
— yuridik m uassasalar tizimi;
— yuridik am aliyot (sud am aliyoti, tergov am aliyoti, adliya am aliyoti
va h okazo);
— h u q u q iy on g (h u q u q iy hodisalarning ijtimoiy ongdagi in ’ikosi);
— h u quqiy siyosat (strategiya);
— h u q u q iy m a fk u ra (g‘o y a v iy -m a ’naviy jih at);
— h u q u q iy m a d an iy at (h uquqiy m a ’naviyat va tarbiyaning ifodasi);
— qonuniylik m u h iti va huqu q iy ta rtibot rejimi;
— h u q u q n in g m anbayi (q o n u n ch ilik va b o sh q a n o rm a tiv -h u q u q iy
hujjatlar m ajm ui).
Y u qorida sanab k o ‘rsatilgan huqu q iy hodisalar yagona bir tizim hosil
qilib, o ‘zaro aloqadorliqda, m u n o s a b a td a bo'ladi. H a r bir huqu q iy insti-
tu t (hodisa) qolganlarining mavjud b o l i s h i n i ta q o z o etadi. Bu tizimdagi
bir e le m e n tn in g harakatlanishi qolgan e le m e n tla m in g harakatga kelishiga
sabab b o ‘ladi. D em ak ,
Do'stlaringiz bilan baham: |