|
“huquqiy tizim
’h i
“huquq tizimi ”
iborasi bilan bir xil deb tush u n ad ilar,
boshqa olim la r esa, m a z k u r tu s h u n c h a doirasida huqu q iy n o rm a la r va
h u q u q iy m u n o s a b a t la r n i n g o ‘za ro d a x ld o rlig in i n a z a r d a tu ta d ila r.
U c h in c h i g uruh mutaxassislar “ huqu q iy tizim tush u n ch asi n o rm ativ tuzil-
m a sifatida h u q u q n in g tuzilishini, vakolatli o rg anlarning h u q u q ijodkorlik
va h u q u q n i q o ‘llash sohasidagi faoliyatlarini q a m ra b o la d i” , d eb t a ’kid-
laydilar1. A kadem ik V .S .N ersesyansning fikricha, huquqiy tizim ni t a ’rif
lash, o ‘z m ohiyatiga k o ‘ra, h u quqni u m u m iy tu s h u n ish n i, shartli ravish
da “ h u quqiy tiz im ” so‘zi bilan alm ashtirilishini bildiradi2.
“ H u q u q iy t i z i m ” tu s h u n c h a s in i ta lq in etish o rq ali h u q u q n in g
ochilm agan yangi qirralarini bilib olish va shu bilan bir q a to rd a h u q u q
t o bg lrisidagi ta s a w u r la rn i rivojlantirish m um k in . “ H u q u q iy tiz im ” bilan
“ h u q u q tiz im i” ni qiyoslab k o ‘raylik. T o ‘g ‘ri, h u q u q tizimi o ‘z tarkibiga
h u q u q sohalari, h u q u q institutlari, h u q u q norm alarin i q a m ra b olgani
holda, huquqiy tizim n in g n orm ativ o ‘zagini tashkil etadi. Lekin faqat
huqu q iy n o rm alarn in g o ‘zi huquqiy tizim n in g hajm ini t o ‘liq ifodalay
olm aydi. H u quqiy tizim h u q u q n o rm alarid a n iborat boNgan obyektiv
h u q u q d a n farq qilib, nafaqat bir turdagi ele m e n tla rn i, balki turli y o ‘nalish
va h arakatda b o ‘lgan h u quqiy tu z ilm a la m i, g ‘o y a la m i, p rin sip lam i, ja ra -
y o n la m i o ‘zida m ujassam lashtiradi. H uq u q iy tizim ga harakatdagi (funk-
sional) hodisa sifatida qarash lozim. H uq u q iy tizim keng qam rovli tu s h u n
c h a b o ‘lib, m uayyan m a k o n va z a m o n d a am al qilayotgan h u q u q iy h o d i
salar, h u quqiy prinsiplar, institutlar, h u q u q n o rm alari h a m d a huqu q iy
ja ra y o n larn in g m u sh ta rak bir butunligi, o ‘zaro uzviy bo g ‘liqligi va alo-
qadorligidir.
Prof. M .N .M a r c h e n k o n in g nuqtayi nazariga k o ‘ra, h u quqiy tizim
d eganda, b iro r-b ir m a m lak a t doirasida am al qiluvchi b a rc h a yuridik insti
tu tla r va m uassasalarning yig‘indisidan iborat m a m la k a tn in g b u tu n
huqu q iy tuzilm asi, ja m iy a tn in g yagona vujud sifatida h u q u q iy jih a td a n
tashkil etilganligi tushuniladi. Bu nafaqat huqu q iy n o rm alar, shu bilan
1
Алексеев С.С.
О б щ ая тео р и я права. Т.1. — М ., 1981, С .87—88.
2 П роб лем ы о б щ ей тео р и и п р ава и государства / Отв. ред. B.C. Н ер сесян ц . — М ., 2000.
С .450.
366
XVI B O B . H U Q U Q IY T IZ IM VA H U Q U Q IY ISLO H O T
birga, h u q u q iy m a fkura, huqu q iy ong, huqu q iy m adaniyat, huquqiy
am aliyot va hokazolarni q a m ra b o la d i1.
“ H u q u q iy tizim — o ‘zaro b o g l i q b o ‘lgan, m utanosib va bir-biriga
t a ’sir qiluvchi h u quqiy vositalardan iborat b o ‘lib, ijtimoiy m u nosabatlarni,
s h u n in g d ek , u yoki b u m am lakatdagi huqu q iy rivojlanish darajasini tavsif-
lovchi tarkibiy qism larni birlash tirad i”2. U sh b u t a ’rif h a m huqu q iy tizim
m a z m u n in i yoritishda m uayyan ah am iy at kasb etadi.
Prof. N .I.M a tu z o v n in g e ’tirofiga k o ‘ra, “ H u q u q iy tizim ni ichki
m uvofiqlashgan, o ‘zaro b o g ‘langan, ijtimoiy bir turdagi yuridik vosita-
larning y ig in d is i sifatida t a ’riflash m u m k in . Davlat ularning yo rd am id a
ijtimoiy m unosab atlarg a z a ru r n orm ativ t a ’sir (m u sta h k am la sh , tartibga
solish, q o ‘riqlash, m u h o fa z a qilish kabi) k o ‘rsatadi” .3 Lekin fanda
“ h u quqiy tiz im ” tu sh u n ch asin i “ h u q u q tiz im i” , “ q o n u n c h ilik tiz im i” ,
“ yuridik n o rm a la r tiz im i” tu s h u n ch alari bilan a y n a n bir xil, deb hisob-
lash u c h ra b turibdi. H uq u q iy tizim n i tu s h u n ish d a, “ h u q u q tiz im i” va
“ h u q u q iy t i z im ” kategoriyalarining b ir-b irid a n farqini ajratib olish
m aqsadga muvofiqdir.
H u q u q tizim i — h u q u q n in g ichki tuzilishi, ichki qurilishi — tarkibi
b o ‘lib, u h u q u q n in g q a n d a y qism lardan iborat ekanligini va qism lar
o ‘rtasidagi m u n o s a b a t h a m d a nisbatni k o ‘rsatadi. Yoki, h u q u q tizimi —
ijtimoiy m u n o sab atlarn i tartibga soluvchi h u q u q n in g ichki tuzilishi bilan
b o g ‘langan, huqu q iy n o rm a la rn i izchil ta rzda joylashtirilishining ifoda-
sidir. Y uqoridagi fikrlardan k o ‘rinib turibdiki, h u q u q tizimi h u q u q n in g
ichki tarkibiy tuzilishidir. U n in g tarkibiga: h u q u q n orm alari, h u q u q insti
tutlari va h u q u q sohalari (tarm oqlari) kiradi. D e m a k , h u q u q tizimi —
h u q u q n in g ichki tuzilishi, uning tarkibiy qism larini tashkil etilishi va joy-
lashishining m u ayyan tartibini ifodalaydi.
H u q u q iy tizim esa, m a m lak a t h u d u d i doirasida am al qiladigan b archa
yuridik vositalar, huqu q iy ja ra y o n lar, institutlar va muassasalarning
1
Do'stlaringiz bilan baham: | 
