kollizion norm alar,
y a ’ni b ir-biri-
ga q a ra m a -q a rs h i n o rm a la r hisoblanadi. S hu bois
kollizion normalar
“ h ak am — n o r m a ” deb yuritiladi. M asalan, b iro n ta m u n o s a b a t q o n u n
norm asi va h u k u m a t qarori bilan tu rlich a tartibga solinadigan b o ‘lsa, u
holda ushbu m u n o s a b a t yuridik kuchi yuqori b o ‘lgan n o rm a , y a ’ni q o n u n
norm asi bilan tartibga solinadi.
276
H u q u q n o r m a l a r i n i n g t a s n i f i
---- --- -----
> umumiy normalar;
>
maxsus normalar.
> imperativ;
>
dispozitiv;
>
tavsiya etuvchi;
> rag'batlantiruvchi.
-------- ----------
II
>um um iy harakatdagi;
>
mahalliy miqyosdagi;
>
lokal normalar.
> mutlaq aniq;
>
nisbiy aniq;
>
muqobil.
-u-
О
О
Subyektlarga ko‘ra
Huquqiy tartibga so
lish usuliga ko'ra
Т а’sir etish miqyosiga
ko'ra
Huquq normasi ele-
mentlarining aniqlik
darajasiga ko'ra
i t
- o
О
Huquq normalari
-0-
-0-
'- J
- J
Huquqiy tartibga so
lish predmeti bo‘yicha
H uquq tizimidagi
o ‘rni va roli bo‘yicha
Huquq normalarining
xususiyatiga ko‘ra
amal qilish mud-
datiga ko‘ra
> konstitutsiyaviy huquq normalari;
>
fuqarolik huquqi normalari;
>
fuqarolik protsessual huquq normalari;
> jinoyat huquqi normalari;
> oila huquqi normalari;
> m a’muriy
huquq
norm alari
va
boshqalar.
> ta ’sis etuvchi;
> tartibga soluvchi;
> qo‘riqlovchi;
> deklarativ;
> definitiv;
> kollizion;
> ta ’minlovchi.
>
huquq va vakolat be-
ruvchi normalari;
> majburiyat
yuklovchi
normalar;
>
man qiluvchi normalar.
> doimiy;
> vaqtincha.
X
II
B
O
B
.
H
U
Q
U
Q
N
O
R
M
A
S
I
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
XIII B O B
H U Q U Q I Y O N G VA H U Q U Q I Y M A D A N I Y A T
l - § . H uquqiy ong va huquqiy m adaniyat — ijtimoiy
ong tizim ida
H u q u q m a ’naviy hayot hodisasi sifatida ijtimoiy on g sohasiga m a n -
subdir. H u q u q , h u q u q ijodkorligi, h u q u q n i q o l l a s h faoliyati va boshqa
yuridik hodisalarga o ‘ziga xos u m u m b a s h a riy m adan iy at y u tu g ‘i sifatida
qarash m u m k in b o ‘lib, ularni ifodalash u c h u n huquqsh u n o slik k a maxsus
tu s h u n c h a kiritilgan. “ H u q u q iy o n g ” kategoriyasi huqu q iy voqelikning
alohida o ‘lchovini ifoda etuvchi a n a sh u n d a y tu s h u n c h a sifatida xizm at
qiladi.
H u quqiy ong ja m iy at va davlatda serqirra hayotiy ja ra y o n larn in g bar-
chasini tartibga solishga faol t a ’sir k o ‘rsatadi, o m m a n i b u n y o d k o rlik ish-
lariga safarbar etadi, ja m o a t tartibini saqlash va m u sta h k am lash g a
k o ‘m aklashadi. J a m iy a t h u q u q iy o n g in in g yuqoriligi, fu q aro la rn in g
q o n u n g a nisbatan h u r m a t bilan m u n o s a b a td a b o ‘lishi d e m o k ra tik davlat-
ning, siyosiy va huqu q iy tizim sam arali am al qilishining garovidir.
H u quqiy ong ijtimoiy on g turlaridan biri hisoblanadi. Ijtim oiy on g -
ning turli shakllari m avjud b o ‘lib, o d a m la r u la r y o rd a m id a atro f-tab iatn i,
ja m iy a tn i anglaydilar. Siyosiy, axloqiy ( m a ’naviy), estetik, etik, diniy,
h uquqiy ong mavjud. A m m o real h ay o td a k o ‘pgina vaziyatlarga, sh art-
sharoitlarga faqatgina h u q u q , m ajburiyat, m a s ’uliyat n u qtayi n azaridan
qaraladi. Bu jih a tla r huquqiy o n g d a o ‘z in ’ikosini topadi.
H u quqiy ong, birinchi n avbatda, h u q u q n i, o d a m la rn in g h a m a m a ld a -
gi, h a m idealdagi h u q u q q a n is b a ta n m u n o s a b a tin i ifoda e tu v ch i
tasavvurlar va h is-tuyg‘u lar yig‘indisidir. H u quqiy o n g ja m iy at a ’zolari-
ning h u q u q haqidagi, ijtimoiy h a y o td a real mavjud b o ‘ladigan huquqiy
hodisalar haqidagi qarashlari, ta sa w u rla ri, hissiyotlari, baholashlari, ruhiy
m unosabatlari yig‘indisidir. S hu nuqtayi n a z a rd a n mustaqillik yillarida
0 ‘zbekistonda shakllangan huqu q iy ongn in g tabiati va m ohiyatiga yo n -
dashiladigan b o ‘lsa, uning m a z m u n id a ja m iy a td a q a ro r to p a y o tg an
278
XIII B O B . H U Q U Q IY O N G VA H U Q U Q IY M AD AN IYAT
d e m o k ra tik h u q u q iy qadriyatlar va tam oyillar, huquqiy tizim dagi islohot-
lar va m odernizatsiyalash jarayonlari xususidagi fuqarolarning qarashlari,
ta s a w u rla ri, hissiyotlari, ruhiy k echinm alari m ajm ui aks etadi. H uquqiy
ong h u q u q bilan u m u m iy tabiatga ega. H u q u q iy on g ja m iy a tn in g obyek-
tiv ehtiyojlari va m anfaatlari, turli ijtimoiy g uruhlarning t a ’siri ostida
shakllanadi; o 'zg arib boruvchi hayotiy sh art-sh aro itlar va ja ra y o n la r t a ’siri
ostida j o ‘shqin rivojlanadi; ijtimoiy ongn in g tarkibiy qismi b o ‘lganligi bois
falsafiy, mafkuraviy va siyosiy qarashlarning t a ’siriga uchraydi.
O ngdagi (individual ongdagi, g u ru h ongidagi va h o kazo) hayotiy
shart-sh aro itlar, ehtiyojlar, m a n fa a tla r bilan z a ru r yoki am a ld a b o ‘lgan
yuridik h u q u q la r va m ajburiyatlarning o ‘zaro nisbati — huquqiy ongning
xususiyat - belgisidir. H u q u q t o ‘g lrisidagi g ‘oyalar, tasavvurlar bun d ay
nisbatning natijasi hisoblanadi. Inson — hech bir faoliyatini individning
o n g id a n tash q arid a tasavvur qilib b o ‘lm aydi. D em ak k i, b iro r-b ir huqu q iy
hujjat, biro rta yuridik m u n o s a b a t huquqiy psixologiya va huqu q iy m afku-
rad an tashqari am alga oshm aydi.
H u q u q iy ong falsafiy nazariyalar, mafkuraviy qarashlar, diniy doktri-
n alar bilan c h a m b a rc h a s b o g ‘liqdir. A yrim m utafakkirlarning fikricha,
h u q u q norm alari, u lar bajarilishining shartligi va majburiyligi komil
insonlar o ngining bir qismi b o ‘lishi kerak, shuning u c h u n h u q u q m a ’naviy
hodisa hisoblanadi (A l-F orobiy). B oshqa allo m alar esa h u q u q n in g
majburiyligini inson erkinligini tartibga solishning tashqi vositasi ekanli-
gini t a ’kidlaydilar (I. K an t, G .G e g e l). U c h in c h i g uruh vakillari esa
h u q u q n i ijtimoiy m u n o sab atlarn in g sinfiy tartibga soluvchi vosita deb
tu s h u n g a n la r (K .M ark s, V .I.L en in ). Y an a bir toifa m utafakkirlar h u q u q n i
inson tabiiy huqu q la rin in g rasmiylashtiruvchi vosita va kafolati, deb
e ’tir o f etganlar (S h .M o n te sk y e, J.J.R usso).
Ijtim o iy
m u n o s a b a tla r g a
h u q u q iy
t a ’sir
etish
m e x a n iz m in i
aniqlashtirishda “ huquqiy m a d a n iy a t” kategoriyasi alo h id a rol o ‘ynaydi.
H u q u q iy m adan iy at huqu q iy ong bilan uzviy b o g ‘liq b o klib, uni inson,
inson ongi va faoliyatisiz t a s a w u r qilib b o ‘lmaydi.
H u q u q iy ongn in g ja m iy at hayotini tashkil etishga k o ‘rsatadigan t a ’siri
beqiyosdir. Z ik r etilgan t a ’sim i ijtimoiy m unosabatlarga t a ’sir k o ‘rsatish
2 7 9
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
vositalaridan biri sifatida h u q u q iy ongni huqu q iy tartibga solish m exa-
nizm iga kiritilganligi bilan izohlash m u m k in . U n in g huqu q iy tartibga so
lish m exanizm i tarkibiy qismi ekanligining xususiyati s h u n d a n iboratki,
huqu q iy o n gning roli huqu q iy t a ’sir k o ‘rsatishning b iro r-b ir bosqichi bilan
c h ek lan m a g an . H u quqiy on g h u q u q ijodkorligi bosq ich id a h a m , h u q u q n i
am alga oshirish bosqichida h a m am al qiladi. H u q u q iy o n g huqu q iy t a r
tibga solish m e x an izm in in g b a rc h a ele m e n tla rid a — h u q u q n orm alarida,
huqu q iy m uno sab atlard a , h u q u q n i ro ‘yobga chiqarishga d o ir hujjatlarda u
yoki bu darajada n a m o y o n b o l a d i .
H u q u q iy o n g h u q u q n i am alga oshirish bosqichida yuridik h u q u q la r va
majburiyatlarni hayotga tatbiq etish ja ra y o n id a ayniqsa yaqqol k o ‘zga
tashlanadi. Kishilar hayoti shu n i k o ‘rsatadiki, ong, fikr, iroda k uchi, tu r-
m u sh tarzi h aq iq atan h a m o d a m la rn in g x u lq -atvorini b o shqaradi, u tu r-
m u s h n in g b a r c h a s o h a la rid a , s h u j u m l a d a n ,
h u q u q iy s o h a la rid a
o d am larn in g xatti-harakatlari h a m d a faoliyatiga turtki beradi va ularni
tartibga soladi.
Y uridik adabiyotlarda q o ‘llaniladigan “ h u q u q n in g ligitimligi” degan
a t a m a h u q u q n in g am ald ag i tizim in i m a m la k a t a h o lisin in g aksariyat
q ism i t a n o lish in i a n g latad i. Q o n u n g a rioya e tis h n i a n g la tu v c h i
“ h u q u q iy ongn in g m o ‘tadilligi” (loyalligi) degan a ta m a iste’m olga kirib
b o rm o q d a. H u q u q iy ongn in g m o ‘tadilligi deyilganida uning sifat tavsifi,
ayrim elem entlari ja m iy at h u q u q iy hayoti ishtirokchilari xulq-atvorining
q o n u n iy b o ‘lishini, u lar o ‘z subyektiv h u q u q la rid a n faol foydalanishi va
uni him o y a qilishini, zim m adagi m ajburiyatlarni ongli ravishda baja-
rishini, h u q u q iy faoliyatni ijtim oiy n azo ra t qilishda ishtirok etishini
t a ’m inlovchi xususiyatlari tushuniladi. Q o n u n ustuvorligini ta n olish,
q o n u n g a itoat qilish yuksak h u quqiy ongn in g xususiyati va yorqin ifoda-
sidir.
H u q u q iy faoliyatni qadriyat sifatidagi anglanishi t a ’siri ostida shaxs-
ning m uayyan harakat tarziga moyilligi yuzaga keladi. B inobarin, huqu q iy
ong nafaqat yuridik voqelikni, o d a m la rn in g h u q u q sohasidagi x u lq -atv o ri
ni ifodalaydi, balki x ulq-atvorni tartibga solishda, shu n in g d ek ijtimoiy
hayo tn in g obyektiv jih a td a n h u q u q iy m e ’yorlashga m u h to j b o ‘lgan
280
XIII B O B . H U Q U Q IY O N G VA H U Q U Q IY M AD AN IYAT
m u n o sab atlarin i belgilashda h a m ishtirok qiladi. S hu m a ’n o d a huquqiy
on g h u q u q n in g g ‘oyaviy m anbayidir.
F u q a ro la rn in g yuksak h u q u q iy ongi va huqu q iy faolligi m a ’rifiy j a m i
yatd a h u q u q ustuvorligining, h u q u q iy davlatning poydevoridir. F u q a
ro larning h u q u q iy ongini shakllantirish — h u q u qbuzarliklarning oldini
olish, jinoyatchilikka qarshi k u rashning zaruriy talabidir.
H u q u q iy ong sust rivojlangan b o ‘lsa, ja m iy at va uning institutlari
faoliyatiga salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi. H u q u q iy nigilizm va h u q u q iy idealizm
a n a sh u n d a y salbiy k o ‘rinishlarning shakllaridir. M a n a shu ikki k o ‘rinish
h u q u q iy ongni o ‘rganish u c h u n n ih o y a td a m u h im d ir, zero, b o ‘lg‘usi
am aliy o tch i yurist h u q u q iy n o r m a la r va ta lab la m i am alga oshirish j a r a
y o n id a jid d iy rol o ‘ynaydigan m a z k u r hodisalarga d u c h kelishi tabiiy.
Do'stlaringiz bilan baham: |