" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

imperativ

 

va  dispozitiv

  n o rm a la r  guruhiga  b o ‘lish  m u m k in .  Im perativ  n o rm a la r 

davlat  am ri  xususiyatiga  ega  b o l i b ,   x atti-h ara k at  subyektiga  belgilangan 

h arakat  m o d e lid an   c h etg a  chiqishni  m a n   etadi,  m asalan,  k o ‘pgina jinoiy- 

h u q u q iy   va  m a ’m u r i y - h u q u q iy   n o r m a l a r   s h u n d a y   m a z m u n d a d ir . 

Im perativ  n o rm a la r  q a t ’iy-m ajburiy  aham iyatga  ega  b o 1 lib,  hokim iyat 

m un o sab atlarin i,  y a ’ni  b o ‘ysunish  va  itoat  etish  bilan  b o g ‘liq  m u n o s a b a t­

larni  tartibga  soladi  (m asalan,  J K n in g   M axsus  qismi  n o rm alari  imperativ 

aham iy atg a  ega).

Dispozitiv  normalar

 

im perativ  n o rm a la r d a n   farqli  o ‘laroq,  m u nosabat 

q atnashchilariga  o ‘z  x atti-harakatlari  variantlari,  subyektiv  h u q u q   va 

m ajburiyatlar  hajmi  t o fcg‘risida  kelishib  olish  im konini  ifodalaydi.

D ispozitiv  n o r m a la r  -   xulq -atv o r  varianti  h aqida  k o ‘rsatm a  berish 

bilan  birga  subyektlarga  q o n u n iy   vositalar  doirasidagi  m unosab atlarn i  o ‘z 

xohish ic h a  tartibga  solish  im konini  beradi.  Bunday  keng  huqu q iy   m us- 

taqillikning  (m u n o s a b a t  q atnashchilariga  beriladigan)  m ohiyati  shundaki, 

b u n d a   to m o n la rg a   o ‘zaro  h u q u q   va  m ajburiyatlar  h aqida  kelishib  olish 

im k o n i  beriladi,  u  holat  yuz  b erm a g an   taqd ird a,  m a ’lum  b ir  majburiy 

x u lq -a tv o r qoidasi  q o ‘llaniladi.  Bu  dispozitiv  n o rm a la r bayon  qilinishining 

o ‘ziga  xosligini  h a m   shart  qilib  q o ‘yadi.  Bu  turdagi  m a ’lum   bir  x ulq-atvor 

qoidasining  bayoni,  o d a td a ,  quyidagi  s o ‘zlar  bilan  “ agar  boshqa  q o n u n d a  

yo  s h a r tn o m a d a   k o ‘zda  tu tilm ag an ,  belgilanm agan  b o ‘lsa...” ,  deb  ifo­

dalanadi.

S h u n d a y   qilib,  h u q u q   subyektlarining  mustaqilligi  o ‘z  xohishiga  k o ‘ra 

ish  k o ‘rishga  oid  ularga  berilgan  im k o n iy atd a  n a m o y o n   b o ‘ladi.

D ispozitiv  n o rm a la r  h u q u q n in g   k o ‘pgina  sohalarida  mavjud.  M asalan, 

m e h n a t  h u q u q id a   o ‘rnatilgan  n o rm a g a   k o ‘ra:  agar  m e h n a t  shartnom asi

275

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

tugaganidan  keyin  h a m   m e h n a t  m u n osabatlari  davom   etayotgan  va 

to m o n la rd a n   birortasi  u n i  t o ‘xtatishni  talab  q ilm agan  b o ‘lsa,  bu  holda 

s h a r tn o m a   h a ra k a ti  n o m a ’lu m   m u d d a tg a   uzaytirilg an   hiso b la n ad i. 

Dispozitiv  n o rm a la r  k o ‘p roq  fuqarolik  huquqiga  xosdir,  c h u n k i  bu  sohani 

h u quqiy  tartibga  solish  uslubi  subyektlarning  tengligi  tam oyiliga  asoslana- 

di.  Ijtimoiy  m unosab atlarn i  tartibga  solish ja ra y o n id a   b iro n -b ir  m u n o s a b a t 

bir  em as,  balki  bir  n e c h a   huqu q iy   n o rm a la r   t a ’siri  obyekti  b o ‘lib  qolishi 

m u m k in   va  bu  vaziyatda  o ‘sha  n o rm a la rn in g   qaysi  biri  bilan  ushbu 

m u n o sab atn i  tartibga  solish  masalasi  ziddiyatli  b o ‘lib  qoladi.  Bu  h o latni 

hal  etish  u c h u n   ta n lan g an   n o rm a la r   —