" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

A lish e r   N s v o ly

 

20ЩЛ

  ! 

r o m i d a g i

 

A !)5 ^ 9 1   O ’z b e k i ?   o n   M K

1{)-39б2/

 

3

P ro fesso r 

X. I  O dilqoriyev

D o tse n t 

I.T .T u lte y e v

D o tse n t 

N . P. A zizov

A k ad e m iy a  0 ‘q u v   b o 'lim i 

b o sh lig h  

A .A .  Tadjiyev

A dliya  vazirlig in in g   m a s ’ul 

x o d im i 

X .X . Odilqoriyev

---

KIRISH

К  I  R  I  SH

Davlat  va  huquq  paydo  b o ‘lganidan  buyon  kishilik jamiyati  hayotida 

m uhim   ahamiyat  kasb  etib  kelmoqda.  Davlat  ham ,  huquq  ham  o lta 

murakkab,  serqirra  ijtimoiy  hodisalar  bo ‘lganligi  bois  insoniyat  azaldan 

ushbu  sirli  fenomenlarning  m a ’no-m azm unini  anglashga  jiddiy  qiziqish 

bildirib  keladi.  Qadim  zam onlardan  buyon  aql  daholarining  sa’y-harakat- 

lari  bilan  davlat  va  huquq  haqida  teran  nazariy  ta ’limot  yaratildi.  Ushbu 

t a ’limot  bugungi  kunda  “ Davlat  va  huquq  nazariyasi”  deb  nomlanadi. 

Davlat  va  huquq  nazariyasi  umumbashariy xususiyatga  ega,  uning  univer­

sal  qoidalari,  xulosalari  va  t a ’riflari  jug ‘rofiy  joylashuvi,  milliy  mansub- 

ligidan  q a t’i  nazar,  har  qanday  davlatga  va  huquqiy  tizimga  birdek  taal- 

luqlidir.

0 ‘zbekistonda  mustaqillik tufayli  qaror topayotgan  davlatchilik hamda 

huquqiy  tizim  davlat  va  huquq  nazariyasining  umumiy  qonuniyatlari, 

nazariy  andozalari,  tamoyil  va  mezonlariga  bo ‘ysunadi.  Boshqacha  ayt- 

ganda,  yangi  demokratik  huquqiy  davlatchilik,  fuqarolik  jamiyati  va 

adolatli  huquqiy  davlatchilik,  fuqarolik jamiyati  va  adolatli  huquqiy  tizim 

davlat  va  huquq  nazariyasining  ilmiy  nuqtayi  nazardan  asoslantirilgan 

xulosa,  tavsiya  va  bashoratlari  asosida  barpo  etilishi  lozim.

Ayni  vaqtda  t a ’kidlash  joizki,  m am lakatimizda  shakllanayotgan 

davlat,  huquqiy  va  qonunchilik  tizimlarining  mohiyati,  ijtimoiy  vazifasi 

fanimiz  doirasida  keng  mushohadaga,  nazariy  tahlilga  muhtojdir.  Zero, 

ularga  ham  davlat  va  huquq  nazariyasi  tom onidan  munosib  ilmiy  nazariy 

baho  berilgani  yo‘q.  Qolaversa,  davlat  va  jamiyat  qurilishida  ro‘y  bera- 

yotgan  islohotlar  ham da  modernizatsiyalash  sharoitida  davlat  va  huquq­

ning  nam oyon  b o ‘lishi,  o^zgarishi,  takomillashuvi  o ‘z  xususiyatlariga  ega 

b o ‘lishi  tabiiy.  Shu  bois  0 ‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasi, 

yangi  qonunlari,  xalqimizning  tarixiy  huquqiy  merosi,  huquqiy  qadriyat- 

lari  va  a n ’analari,  shuningdek,  davlatimiz  rahbari  I.A.Karimovning  asar- 

larida  ilgari  surilgan  huquqiy  davlat  va  fuqarolik  jamiyati  barpo  etishga, 

demokratiya  va  inson  huquqlari  tamoyillarini  hayotga  joriy  qilishga

3

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

yo ‘naltirilgan  g ‘oyalar  asosida  davlat  va  huquq  nazariyasiga  oid  zam o- 

naviy  darsliklar  yaratish  o ‘zbek  huquqshunosligi  oldida  turgan  dolzarb 

vazifadir.

Bugungi  o ‘zbek  jamiyati  o ‘zi  uch u n   “ huquqiy  davlat” ,  “inson 

huquqlari”  va  “shaxs  erkinligi” ,  “ demokratik  fuqarolik jam iyati” ,  “ siyosiy 

hurfikrlilik”  (plyuralizm),  “ hokimiyatlar  taqsimlanishi” ,  “q o n u n   ustu- 

vorligi” ,  “ mustaqil  sud  hokimiyati”  kabi  fundamental  tushunchalarni 

qayta  kashf etmoqda.  Ayonki, jamiyat  ijtimoiy-siyosiy  va  m a ’naviy  hayo- 

tini  zamonaviy  m a ’rifiy  tamoyillar  asosida  isloh  etishda  davlat  va  huquq 

benihoya  katta  rol  o ‘ynaydi.  Shu  bois  davlat  tuzilishi,  demokratik  siyosiy 

tizimning  mavjud  b o ‘lishi,  huquqiy  m unosabatlar  oqilona  tizimining 

tashkil  etilishi  k o‘p  jihatdan  mamlakatimizdagi  davlat-huquqiy  institut- 

laming  faoliyatiga  bog‘liqdir.

M amlakatimizda  amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy,  siyosiy,  ijtimoiy  va 

m a ’naviy  islohotlar  mustahkam  huquqiy  zaminga  tayangan  va  q a t’iy 

davlat  —  siyosiy  ta ’minlanish  mexanizmlariga  ega  b o ‘lgan  taqdirdagina 

samarali  b o‘lishi  isbot  talab  etilmaydigan  aksiomadir.  “ M ustahkam 

huquqiy  negiz  b o ‘lgandagina,  —  deydi  I.  A.  Karimov,  —  o ‘zini  oqlama- 

gan  eski  tizimni  to ‘la  ishonch  bilan  qayta  qurish,  madaniy  bozor  iqti- 

sodiyotiga  ega  b o ‘lgan  yangi  jamiyat  qurish  m u m k in ” 1.  Ayni  vaqtda, 

davlatning  faol  tashkilotchilik  va  ijobiy  bunyodkorlik  roliga  ham  alohida 

urg‘u  beriladi.  “ Davlat  butun  xalqning  manfaatlarini  ko‘zlab,  islohotlar 

jarayonining  tashabbuskori  b o ‘lishi,  iqtisodiy  taraqqiyotning  yetakchi 

yo ‘nalishlarini  belgilashi,  iqtisodiyotda,  ijtimoiy  sohada  va  suveren  davla- 

timizning  ijtimoiy-siyosiy  hayotida  tub  o ‘zgarishlarni  amalga  oshirish 

siyosatini  ishlab  chiqish  va  izchil  ro ‘yobga  chiqarishi  kerak”2.

Davlat  va  huquqni  tavsiflashdagi  asosiy  m ezon  —  ularning  jamiyat 

hayotida  o ‘ynaydigan  rolidir.  Davlat  jamiyatni  uyushtirish,  boshqarish 

vositasi  b o ‘lsa,  huquq  ijtimoiy  munosabatlarni  jamiyat  va  inson  manfaat- 

laridan  kelib  chiqib  tartibga  solish  vositasidir.  Davlat  va  huquq  o ‘zaro 

uzviy  hodisalar  boiganligi  bois  davlatning  mohiyatida  va  faoliyatida  q a n ­

day  o ‘zgarishlar  ro ‘y  bersa,  huquqning  mohiyati  va  tabiatida  ham   shun-

1